Аркадаш/арқалас: далалық адал достық үлгісі

Достық ұғымы әр дәуірде, әр қоғамда түрліше көрініс береді. Оның қалыптасуы да, ұғынылуы да түрліше болатыны сөзсіз. Бұл ұғымның бізді қызықтырған тұсы бұдан 2-3 мың жыл бұрынғы қалыптасқан аттылар мәдениетіндегі достық көрінісі. Әрине, бұл турасында нақты дерек көзі әзір табыла қоймады. Дегенмен, қолға түскен ежелгі скиф-сақ жәдігерлерінің өзі біраз нәрсені аңғартып отыр. Осыларға үңіле, зерделей отырып, кейбір жайттарды аңғаруға әбден болады. Бұл жәдігерлерді жинақтай келе әрі зерделей отырып, бұлардың біртұтас эпопеяға бергісіз мәнін аңғардық. Мәселен, тарих пен археологияға мәлім мына екі сарбаздың бейнесі бірі үшін бірі жан беретін достыққа тән бейнелеу өнеріндегі бұлтартпас көрініс екені сөзсіз.

Бұл сурет ежелгі аттылар қоғамындағы достықтың үлгісіне арналған өнер туындысы. Кім білсін, бұл бір бірі үшін жан беру деңгейіне жеткен сарбаздардың достық тұжырымының үлгісі ме, әлде әлдебір жырдың бейнеленген үлгісі ме, қайткенде де жүрек тебірентер көрініс! Нағыз эпопея! Ежелгі көшермен халықтарға тән бұл зергерлік бұйым есімізге османлы түріктердің қолданысындағы «аркадаш» ұғымын еске түсіреді. Аркадаш - арқалас деген сөз. Яғни ежелгі сақтекті әскери жұрт майданда әрбір жұптан біртұтас кентавр-жауынгер әзірлеген. Екі жауынгер бір біріне арқасын беріп, әрқайсысы көз алдындағы 180 градустық алаңды бақылауға алғанда, екеуі бірігіп, 360 градус айналаны қамтыған! Сонда әрбір жауынгерде 4 көз, 4 қол болғандай тиімділік пайда болған. Артынан да, алдынан да келген жау ала алмайды, өйткені оның артында дәл сондай жауынгер қарсы тұр. Бұл арқаластар бір бірімен бірігіп, біте қайнасып кететін жандарға айналған. Содан келіп «арқалас» ұғымы бір біріне жан беретін достық деңгейіне көтерілген. Себебі, бұлардың бірі өлсе, екіншісі де соның жолын құшатыны мәлім.

Арқаластар егіз туған адамдардай ғұмыр бойы жұптасатын жағдайы аз болмаған. Олар ішіп-жесе де, тойласа да, соғысса екібастан, егіздердей бірге жасаған. Бұл жағдай скиф-сақ мәдениетіндегі арқаластардың кейпін толыққанды танытады. Олардың мықтылығы осындай достық бірліктің әбден жымдасуында болса керек.Олар соғыста бірге шайқасып, бір ыдыстан тамақ жеп, шарапты да бірге ішкен. Өйткені, олар біріккенде ешбір жау ала алмастай еді.Басқа ешкімге сенбестей болатын.

Мына бір қазанды айналдыра салған бедерде арқаластар бір бірін емдеп те жатыр. Суретке қарағанда, арқаластың бірі қақсаған тісін жұптасына жұлдырып жатқан сыңай байқалады. Құдды бір, егіз туған жандардай, бірінің жанына батқан жайт екіншісіне де батып, содан екеулеп құтылуды қолға алғанын қараңызшы.

Ал мына алтын бедерде, аяғынан жараланған сарбаз өзінің арқаласының көмегімен жарасын таңуда. Не деген жанашырлық, не деген руханги тұтастық! Бұл сурет аттылар әскерінің басы артық құрылым ұстамағанын көрсетеді. Мәселен, отырық мәдениетке тән, әскери құрылымдардың арнайы дәрігерлік бөлімшелері бұларға тән емес. Атты әскерт өз жарасын өзі таңып, ешкімге масылдық танытпаған. Және де бұндай форс-мажор сарбаздардың өзара тумаластық, жұптасу құрылымы негізінде шешімін тапқандығы айқын.

Ал енді мына алтын бұйым екі сақ сарбазының бірігіп киім тазалап, жөндеп жатқанына куәлік іспетті. Бұл кәзіргі армияға сөз жоқ өнеге болған мысал. Бұл суреттен тағы да «арқалас» екі сарбаздың әрекетін көреміз. Олар бір біріне қамқор және сол жұптастығына екеуі де дән риза қалпы. Екеуі де шаруасын тындыра отырып, әлдебір тақырыпты қызу талқылап отыр.

Барлық шаруасы біткен, жағасы жайлаудағы мына екеу әңгіменің көрігін қыздыруда. Бірігіп әлдебір мәселені талқылап отырғандай. Біреуі мұқият тыңдауда, екіншісі сойылына сүйенген күйі өз мәселесінің тиегін ағытып отыр.

Мына бір суретте қосарлана шауып садақпен оқ боратқан арқаластардың қимылын тағы да үйлесімді бейнелеген. Оларға ерген иттерінің жүгірістері де үйлесімді. Аттылар мәдениеті үйлесімнің барынша татымды мысалын, екітүсті бір біріне кіріккен ою арқылы береді. Бұл жолы да екі арқалас осы үйлесімнің дуэті іспетті: екеуінің атқа отырысы да, ерген иттері де, садақ тартыстары да синхронмен әдіптелген, тек қана олардың үстіндегі киім мен иттер ғана екі түрлі түспен берілген. Бұл екі түс – бір бірін толықтыратын диалект.

Ежелгі аттылы мәдениеттің маңызды сипатының бірін байқататын мына бір панорама тұтас бір жоралғыны/ритуалды бейнелейді: жұп сарбаз анттасып, «арқалас» аталатын достықты місе тұтпастан, қандарын жебемен ағызып, оны зеренге араластыра отырып ішпек. Анда болу дегеніміз осы! Бұл ғұрыптан соң бұлар бұрынғыдай арқалас ғана емес, қандас болып шығады. Ежелгі нұсқасы – анда! Яғни тумыстан егіз болмаса да, туылмай егіз ету шешімін көшермен халық әу бастан өзіне өнеге еткені тағы да мәлім болып отыр. Демек, достық ұғымы аттылы әлемде «арқалас» бола жүріп шайқасумен бітпейді, бұлар анттасу арқылы енді достықтарын туыстық деңгейге жеткізеді. Бұл андалық - арқалас достықтың шыңы болған.

Қазан қапталына бедерленген мына суреттер де сол жұптастықты түрлі позада жалғастыруда. Бұлардың отырыстарына қарағанда, екі арқалас та шау тартып, қартайғаны байқалады. Денелері ірі, сақалдары қауғалана түскен, қаһарлы, айбарлы, нағыз егде батырлардың кейпі.

Күні кешеге дейін жалғасқан аттылар әлемі көшермен өмір салтын енгізумен бірге, өзінің өнегесі мен машығын, салтын ешқашан үзген емес. Далалық өмір салттың бір құндылығы сол – отырық өмір үлгісіне қарағанда, ғұрып пен салтқа барынша берік әрі оны сабақтастыра өрбітеді. Мына суреттен бұдан 20-30 ғасыр бұрынғы арқаластық дәстүрін қазақ батырлары да жалғастырғаны даусыз. Мына суретте қос батыр бір бірімен қол мен аяқты айқастыра отырып, әлдебір ежелгі жоралғымен достық үшін анттасып тұр. Бұл бейне екі жанның бірігіп бір тұлғаға айналғанын аңғартатын көрініс! Бұлар бір жағынан анттасып анда болып, екінші жағынан серттескен дос болуда.

Далалық өркениеттің құндылығы болып табылатын арқаластық ұғымы бертін келе басқаша аталғанымен, мәні мен мазмұны сол күйі жалғасып келді. Бұны кешегі өткен қос батыр Махамбет-Исатай дуэтінен де байқаймыз. Әрине, тарихта мұның жүздеген мысалы бар. Басын кемі бірнеше мыңжылдықтан алатын далалық адал достықтың құндылығы дегеніміз – осы! Қазақтағы достық ұғымы бір бүтінді құрау ретінде қабылданған. Басқаша айтқанда бүтіннің жары/жартысы болу түсінігі бүгінде жұбай-зайып қатынасында «жар» сөзімен сақталған. Некетойдың басты ғұрпының бірі жастардың «жар-жар» айтуы осы өмірлік достық қатынасын паш ету болмақ. Сондай-ақ «Тәңірім жар болсын!» тұжырымында Жаратқанның дос болуын тілеу жатыр. Мұнымен атты мәдениет Жаратқан мен жаратынды қатынасын ерекше деңгейде ұстанған: бұл екеуді қожайын мен құл қатынасында емес, арқаластық-достық қатынасында қабылдаған. Достың досқа адалдығы мен пәк қатынасын ескерсек, одан артық Жаратқан-жаратынды арасындағы қатынастың жақындығы болуы тіпті де мүмкін емес! Демек, адам мен Жаратқан арасындағы қатынас көшермендік мәдениетте мүлдем басқа ракурспен қаорастырылған шешім ретінде ерекше құндылық деңгейіне жеткен. Әрі-беріден соң қазақ тіліндегі тіреніш ұғымын білдіретін «бәленшенің арқасында» тіркесі де, осы ежелден сіңген арқаластық-достық-сүйеніш ұғымының лингвистикалық көрінісі. Арқаластар арасында да, жұбайлар арасында да, Жаратқан-жаратынды арасындағы осы қатынасты да достық деңгейіндегі рухани құндылық деп есептеуге әбден болады. Серік Ерғали, мәдениеттанушы Нұр-Сұлтан. 2020 ж

«КҮН-АУЫЛ» агломерациясының тұжырымы

Ұлттық жоба Аңдату Советтік ауылдар қазақстандық ауылдық-өңірлік агломерацияның негізін қалаған еді. Осының нәтижесінде ауыл шаруашылығы толығымен қалыптасып, аграрлық елдің басты әлеуметтік-ауылшаруашылық бесігіне айналып үлгерген-ді. Соның нәтижесінде қазақ ұлты демографиялық жағынан өз саны мен сапасын біркелкі деңгейде, кей жағдайда даму сатысына шығарған-ды. Советтік ауыл үш тараптан тұратын құрылыммен ұсталды: ауылдық кеңес – билік көзі, парторг – идеология көзі, совхоз-колхоз – шаруашылық көзі. Осы үштаған тарихи өзін ақтаған агломерациялық келбетін тұтастырған құрылымдар еді. Қазақстанның егеменді алуы жағдайында бұл мемлекеттік іргетасқа назар аударылған жоқ, бұны сақтаудың қаншама мүмкіндігі мен бастамасы жасалса да, ауылдық мекендерді елді капитализмдендіруге кедергі мұсалдат құрылым ретінде аталған әлеуеттер мен ресурстар тәрк етілді, оларды жаңа жағдайға бейімдеу мен дамыту жеткілікті қолға алынбады, үлгісі жасалмады. Қазақстанның бүгінгі ауылдық келбеті мен тұрпаты замани талапқа сай тұжырымдалмаған. Соның кесірінен ауылдың бүгінгі ахуалы мүлдем керағар және уақыт өткен сайын ауылдық мазмұн мен форма жойыла түсуде. Бүгінгі тұрпаты қанағаттанарлықтай әрі мәселені түпкілікті шешетіндей емес. Жалпы ел егемен болғалы ауылдық мекендер мұсалдат әрі шығын көзі ретінде, біржақты түрде нарыққа икемсіз әлеуметтік бөлініс есебінде қаралып, ұсақ ауылдарды жаппай жабу қолға алынды. Бұның салдарынан ауылдық әлеуметтік босқындық үдерісі туындап, олардың тұрғындары жаппай қала типті кенттер мен қалаларға қоныстанды. Ауыл тұрғындары психологиялық-әлеуметтік дағдарыс пен тұйыққа тірелген жағдайларды бастан кешті. Бұл үдеріс «қызыл» Қазақстан жағдайындағы малшы қазақтарды зорлап отырықтандыру секілді тағы бір тұрпайы да халыққа жағымсыз науқан болды. Бұл жолы енді жаппай отырықтандырудың орнын жаппай қалалықтандыру басты. Соның кесірінен бұрынғы өз әлеуетін өзіне жұмсап, әлеуметін тиянақты дамытумен келген қалаларға әлеуметтік күш түсті, әлеуметтік босқындық мыңдаған әлжуаз жанұялар мен азаматтардың ахуалын құлдыратты. Орта-ұсақ ауылдар жойылу кесірінен дамыған қалалар дамушылық жолға шегінді. Оларға шамадан тыс әлеуметтік күш түсті. Әлеуметтік бұл босқындықты «урбанизациялық үдеріс» ретінде мойындау мәселенің себебін бүркеуге жол берді. Ел бюджетін миллиардтаған қаржылар қалалардың дамуына емес, әлеуметтік босқындық мәселесін шешуге мәжбүр етті. Оның есесіне ауылдарды жоймай, оларға түрлі мемлекеттік қолдау мен дамыту бағдарламасы жасалмады, жасалғаны қаржылық жағынан талан-тараж болды. Бүгінгі қазақ ауылы амалсыздан күн көретін мекендерге айналды. Осы айтылғандар мен басқа да факторларды ескеріп, ауылдық мекендер мен тұрғындарды жаңа жағдайға көшіретін әрі даму сатысына көтеретін, қордаланған мәселені түпкілікті шешуге жеткізетін жаңа тұрпаттағы ауыл үлгісін мемлекеттік тұрғыдан қолға алу керек. Оның шынайы мазмұны – ауылдық агломерация, дәлірегі ұсақ ауылдардан біріктірілген іріленген ауылдық мекендер. Бұл агломерацияның басты бағыты – ауылдық тұрғындарға жайлы мекендер жасақтау, әлеуметтік мәселені өз бетімен шешуге бейім қауымды қалыптастыру, ауыл шаруашылығын барынша тиімді дамытуға, жер ресурсын мейлінше әділ әрі нәтижелі шаруашылық көзі етуге бейімдеу. Бұлар минимал мақсат та, максимал мақсат – ауылдық агломерация әлеуметтік мәселелердің шешілу инстанциясы болуы керек. Аталмыш жобаны барынша түсінікті түрде елестету үшін оларды жіктеп қысқаша сипаттау түрінде жария етеміз. І. Ауылдың дамымауынан қандай кесел бар: 1. Табиғи халық өсімі кемиді; 2. Әлемдік сұранысқа ие табиғи азық түрлерінің орнын жасанды азық әзірлеу өнеркәсібі басады; 3. Ауылдық атакәсіп дағдарады,жойылады; 4. Ұлттық құндылықтар маңызы мен мазмұны тұйыққа тіреледі; 5. Ұлттық генофон әлсірейді; 6. Ұлттық демографиялық сан мен сапа әлсірейді; 7. Әлеуметтік жағдай ушыға түседі; 8. Ұлттық мәдениет пен өнер көзі бітеледі, даму сатысы құлдырайды. ІІ. Ауылды сақтаудың қажеттігі қандай: 1. Ауылдық мекенді әлеуметтік ахуалды шешу көзі болуының ықтималдығы; 2. Ауылдық туризм мен атакәсіпті сақтау, дамыту ықтималдығы; 3. Ауыл шаруашылығының интенсивтік даму мүмкіндігінің болуы; 4. Ауылдық агломерация ауылшаруашылық өнеркәсібінің ошағы мүмкіндігі; 5. Ауылдық жұмыс орындарын ашу мүмкіндігінің зор екендігі; 6. Ауылдық агломерацияның әлеуметтік әлжуаз топтарды топтастыра отырып, мәселелерін барынша тиімді түрде шешу ықтималдығы; 7. Ауылдың ұлттық мәдени бесік болуға ықтималдығы; 8. Агломерацияның демографиялық дүмпуге зор үлес қосу ықтималдығы. 9. Шетелдік қазақтарды елге тарту мәселесінің сырқаусыз шешілуіне үлес қосу мүмкіндігі; 10. Агломерацияның қазақ ұлтының құндылығы есебінен қазақстандық ұлттың жымдасу мен дау-жанжалсыз өмір кешуге жол ашу мүмкіндігі; 11. Агломерация ел халқының кемінде 40 пайызының өміріне тікелей қатысты және ауыл шаруашылығының жаңа тұрпатын орнықтыруға арналған. ІІІ. «Күн-Ауыл» агломерациясының қысқаша сипаты: • ауылда кемінде 3 мың – 10 мың /500-2000 жанұя/ тұрғын тұрады; • әлеуметтік әлжуаз топтардың (көпбалалы аналар, жартылай жанұялар, мүмкіндігі шектеулі жандардың) тұруға мүмкіндік пен оларға тиісінше жағдай, жұмыс орындары ашылады; • жетім жастардың аяққа тұруына алғышарт жасалады: үй, жайлы жатақхана, жұмыс, мәдениет пен өнер, спорт кешендері; • атакәсіпті сақтау мен дамыту бағыттарына басым назар аударылады; • агломерацияға тән коммуналдық шаруашылықтар кешені орнатылады: су, кәріз, орталық жылу мен қуат; • агломерация іштестірілген 4 аймаққа жіктеліп жасақталады:  тұрғын алабы – «Күн-алап»;  орман-тоғай, бау-бақша, саяжай аймағы – «Күн- шапақ»;  өнеркәсіп аймағы: мал бордақылау, қасапхана, диірмен, элеватор, ауыл өнімдерінің цехтары, т.т. – «Күн қызуы»  мал жайылымы, егіс алқабы – «Күн жылуы» • әкімдер сайланады; • ауылдық мәслихатты электорат жасақтайды; • муниципалитет/ауылдық меншік орнығады; • ауылдың мемлекеттік тұрғыда заңмен/жарлықпен бекітілген ережесі болады. ІҮ. Шаруашылық меншік түрлері:  жекеменшік;  мемлекеттік меншік;  аралас меншік;  ұжымдық меншік. Ү. «Күн-Ауылдың» қаржылануы:  бюджеттен;  коммерциялық тараптан;  краундфандинг түрінде;  коммерциялық емес тараптан. ҮІ. «Күн-Ауыл» жобасының жүзеге асыру.  Бұл жоба үшін арнайы Ауыл министрлігі құрылуы тиіс  Жобаның мемлекеттік операторы – Ауыл министрлігі Жобаның нобайы «Elsana Amanat» қоғамдық қорының күшімен әзірлену үстінде

Жазу реформасы: емленің «емі» бар!

Серік Ерғали, педагогика ғылымдарының магистрі, лингвист Мен ақиқатты меншіктене алмаймын, тек қисындар схемасын ғана ұсына аламын. Серікбол Қондыбай, мифолог. Қазақ емлесінің «дерті» кирилше жазуда табыла қойған емес. Емле дертін жауырды жаба тоқып, ілекерлеп келе жатқанымыз рас. Сол себепті жазу реформасы шынында да өзекті. Бірақ... Ал енді жаңа латынша қаріп сол «емле-дерттен» айықтыра ала ма?! Бұл жайындағы тартыс лайық шешімге апара ма, әлде оны бұрынғыдан да өршіте ме? Бұл дау-дамай емес, шындығында дертті емдеу айналасындағы ғылыми талас және ол керек талас-тартыс, онсыз алға баса алмаймыз, сәйкес шешім табыла қоймайды. Өткен ғасырдың 90-жылдарын ескермегенде, берісі 2006 жылдардан басталған әліпбиді латыншалау науқаны мен шаралары әлі күнге күн тәртібіндегі емле мәселесін шешуге қабылеті барын байқата алмай келеді. Бұған басты себеп: әліпбиді жаңғыртудағы нақты тұжырымның жоқтығынан, болған тұжырым толық ғылыми сараптан өте алмай, әркім өз көзқарасын тұжырымға айналдыруға тырысатындықтан; ақыры жаңа әліпби жасақтау үдерісі оны айналып өтіп, саясиланған тұжырымға маңдай тірегенінен болып жатыр. Бұл – бір. Екінші назар аударғымыз келетін жайт: басында латынша-26 нұсқасымен қазақы әліпби жасағысы келетіндер, қазақ тілін термекілге/клавиатураға бағындыра жаздағаны; одан кейінгі нұсқалардың нені неге бағындырғысы келетіні болмаса не нәрсеге басымдық беретіні беймәлім болып жатқандығы. Қысқасы, қазақ тілі өзіне тән әліпби мен емлеге ие болу мәселесі барған сайын дау мен таласты өршітіп барады. Жауаптан гөрі сауал молайды. Шешімнен гөрі мәселе ұлғайды. Бұның арғы жағында не тұр? Біздің ойымызша, бұның астарында – тіл табиғасының мәнін ескермеуден не білмеуден туындаған қатпар-қатпар мәселе жатыр. Мысалға қазақ тіліне әліпби іздегенде басты қағидаға айналған «бір дыбыс – бір таңба» деген тұжырымның өзі тілімізге қажетті қабылет пен қасиетті айшықтайтын дүние ме еді?! - деген күдігі басым күңкілді жоққа шығаруға болмас еді. Агглютинатив сипатты қазақ тіліне сол принцип тән бе? Шын мәнінде бұл принцип бір үнді бірнеше құбылтатын флектив/үншең тілдерге тән қағида. Сонда да қазақ тілі үшін «бір дыбыс – бір таңба» талабы орындалмастан келеді. Дұрысы – орындала алмай келеді. Соның орындалуы міндетті ме еді?! Бұл әсіресе, У мен И дыбыстарына қатысты қазақ жазуының атасы Ахмет Байтұрсынұлы төте жазу әліпбиін түзгеннен бері толық шешімін таппай келе жатқан мәселе. А.Байтұрсынұлы өзінің төте жазу әліпбиін қалыптастыру барысында бірнеше рет сатылап, жетілдірумен айналысты, емлені барынша нығайту мақсатымен реформаны бірте-бірте жетілдіруге ден қойды. Себебі, арап жазуындағы әріптердің қазақы дауысты дыбысты беруге қабылеті жетіспеді және де тіл табиғатын да, емлесін де ашпады. Сол себепті, әуелде Ахаң әуелі 1912-1922 жылдары «төте жазуда» арапша Е таңбаға қазақтың Ы/І, Е, И/Й бес дыбысын араптың бір таңбасымен беруге мәжбүр еді, яғни басында қазақ емлесі араптың «бір таңба – бірнеше дыбыс» қағидасына бағынуға мәжбүрленді. 1923 жылы А.Байтұрсынұлының ұсынуымен «төте жазуға» реформа жасалып, О/Ө, Ұ/Ү, У (жарты дауысты) дауыстыларды таңбалайтын бір таңбаның орнына тәуелсіз үш бірдей таңба таңылды.Бұл да жетістік еді. Сөйтіп жуан-жіңішкелігі ескерілмесе де, қазақтың басты үш дыбысы егемен болды. Аталмыш қадам - қазақ лингвистикасындағы айтулы оқиғаның бірі. Бұл өзгертімдер А.Байтұрсынұлының белгілі «Тіл-құрал» еңбегінде көрініс тапты. Қазақ тілінің емлесін алғаш рет ресми реттеу ережесі 1923 жылы 23 наурызда Қазақ-қырғыз Білім комиссиясының №71 қаулысымен қабылданады. Бұл комиссияның төрағасы – Х. Досмұхамедов, мүшелері – М.Жұмабаев пен Ә.Диваев болған. Аталмыш ереже Түркістан республикасы Халық комиссары С.Қожановтың №43 бұйрығымен сол жылы 23 наурыз күні бекітілген. Алайда, бұл шешім қазақ тілінің бұлжымас емле ережесі болды деуге келмейді. 1940 жылға дейін талай түзетулер орын алған. Атап айтқанда, бүгінге дейін дауы басылмаған Й/И мен У дыбыстарын А.Байтұрсынұлы «Тіл - құрал» еңбегінің 1925-1927 жылдарда бірнеше рет басылған нұсқаларында «жарты дауысты» деп танығанмен, оларды дауыссыздар қатарына жатқызған. Бұл дыбыстарға қатысты талас 1925 жылғы тұңғыш Білімпаздар жиынында қаралып, 11 адам - дауыссыз, 4 адам - дауысты деп дауыс беру нәтижесінде дауыссыздар қатарына жатқызылады. Ал бұларға қатысты ережелер өзгеріссіз қалды. Ахаң өзінің «Тіл - жұмсар» кітабында Ұ/Ү дыбыстарына «талғауық дыбысшылар» деп баға береді. Өйткені, бұл дыбыстар сөз ішінде орын талғайды, ал түбір сөздердің басында, басқы буында келеді деп көрсетті. Мына қосар дыбыстарды – ЫЙ/ІЙ, ҰУ/ҮУ бір таңбамен И, У жазуды қазақтың тұңғыш тілбілім профессоры Құдайберген Жұбанов ұсынған еді. Алайда ол іс жүзінде кейінірек І.Кеңесбаев пен М.Балақаевтар тұсында ғана іске асты. Бұл да үндес/сингармо әліпби түзудегі бір қадам болатын. Қ.Жұбановтың өзі ұсынған сингармо әліпби жасау мәселесін толық шешуге репрессиялық сүргіннен мүмкіндігі болмады. Бірақ бұл мәселе әлі күнге басы ашылмаған күйі қалып отыр. Қазақ тіл білімінде бұл тақырып қозғалмаған күйі өзектелмеген қалпы қалды. Әйтпесе көп мәселеге шешім табылар еді. Себебі неде? Бұған жауапты тағы да сол тілдің жазу табиғасының толық танылмағанынан, тілбілім нысанына айналмағандығынан деп бір қайтара тұралық. Осының кесірінен қазақ тілі өзіне тән, өз табиғасына қажет жазу құрылымын әлі тапқан жоқ! Алайда, жоғарыда келтірілген бірнеше жылдарды қамтыған ұлы білімпаздарымыздың еңбегі еш емес, керісінше, сол еңбектер арқылы тілдің табиғаты бірте-бірте ашыла түсті. Бірақ, оның төл келбетін советтік лингвистика толық ашуға мүмкіндік бермеді. Өйткені, қазақ тілінің өз келбеті болуын сұрқия саясат қаламады, оған қазақ тілі қайткенде де, орыс тіліне тәуелді болуы керек сценарий жол бермеді. Міне сол қитұрқылық инерциясымен әлі келеміз, соның кесірінен дауға дау, таласқа талас қосып алдық. Бірақ шешімнің қарасы көрінбейді. Дауы шешілмеген У мен И әріптерімен таңбаланған қосар дыбыстардың әлі күнге тиянақты емлесі бар дей алмаймыз. Ұу/Үу қосар дыбыстарын бір таңбамен У-мен белгілеу машығы шын мәнінде қазақ тілінің төл табиғасынан туындайды. Бірақ сол табиғаны тап басып лингвистикалық қағидамен ашып бере алмағанның кесірінен, бұл прецедент теориялық жағынан басы ашық күйінде қалып, жұрттың көкейіне көп сауал ұялатып отыр. Бұның теориялық әрі практикалық ілімі ашылмағандықтан, қазақ емлесіндегі бұл көріністің қағидасы жұмбақ, ережесі нақтыланбаған. «Бұуұу» сөзін буу түрінде жазу ақтаулы болғанмен, бұл жазбаны «Бүуүу» түрінде де оқуға болады ғой. Сол секілді су,бу,ту сөздерін неліктен сұу, бұу, тұу түрінде оқуымыз керектігін нақтылайтын емле жоқ, прецедентті зорлап сіңірудеміз. Бұны жан-жақтан алуан тілдің түрлі ықпалына қалған жас буын да, тілді үйренуші де сүу,бүу,түу түрінде оқуға қақы тағы бар... Солай етіп те жүр! Басы ашылмаған дүмбілез дүние. Бұл емле тілдегі ерекшелікті аша алмай тұр! Сөйтіп, жазарманы мен оқырманын шатастыратын бірден бір жасанды әрі шикі, бір қайнауы жетіспеген «жартыкеш дауыстылар» қағидасының мәселесі ашық күйінде қалып отыр. Ал енді Й/И әріптерінің әуселесіне келейік. Бұл таңбалар әріп ретінде қазақтілді ортаны әуелден шатастырып келе жатыр. Қараңыз: жиын,жинақ,жина секілді сөздердің түбірі – «жый» сөзі. «Тиін» сөзінің түбір буыны - «тій». «Тиын» сөзінің түбір буыны – «тый». Екі буынның да жуан-жіңішкелігі әртүрлі бола тұра, бір формант болып тұр: ТИ. «Егер де соңғы буындары жуан/жіңішке болып келсе, И әрпі сәйкесінше жуан ЫЙ, не жіңішке ІЙ қосар дыбыстарын таңбалайды» деген нақты ереже болса, онда бұл сингармо әліпбиінің қағидасы болып шыға келер еді және соған сұранып та тұр! Осындай ый/ій қосар дыбыстардың бір таңбамен жазылуын нақтылайтын тиянақты емле ережесі бар ма? Жоқ! Болса да, жазарманды сендіре алмайды. Яғни алуан ахуалды ажырататын қағида жоқ. Бар болғаны авторитетке негізделген догмаға ұқсас ереже. Енді мына қайшылыққа назар аударайық. Жуан-жіңішкелігі әртүрлі Ұу/Үу дыбыстарын бір ғана У әрпімен таңбалап келеміз де, дәл сондай формадағы Ый/Ій қосар дыбыстарды өз алдына И әрпімен таңбалаймыз?! Шын мәнінде екеуі де тағдырлас қосар дыбыстар ғой. Бұл не қылған айрықшалық? Бұған да жауап жоқ. Бір ғана Й немесе И әрпімен жазуға болар еді ғой. Сонда әріпті көбейтпей-ақ, жйна, жйі болып немесе жина, жиі түрінде жазылып, басы артық бір И әрпінен құтылар едік. Ал енді мына қызықты қараңыз: «жый» түбірі секілді «сый» формантынан құралатын сөздердегі қосар дыбыстарды бір емес екі әріппен жазып жүргеніміз қалай? «Сый», «сыйақы», «сыйлық», «сыйтабақ»... Бұларды да неге жина, жиналыс,жинақ секілді «си», «сиақы», «силық», «ситабақ» түрінде жазбасқа?! Оның есесіне «сыйпат» сөзін СИПАТ түрінде жазамыз – логика болсайшы! Әлде С дауыссызының құбылатын бір сыйқыры бар ма?! Қазақ тілбіліміндегі бұндай әртекті қағида мен қайшылықты қандай ережемен де арашалай алмайсың. Мәселе емледегі шешімін таппаған дүниелерде болып тұр! Енді «бір дыбыс – бір таңба» қағидасына бағындырып, жазу реформасын жүргізуді мақұлдаушы топтардың әрекетіне келейік. Аталмыш қағида агглютинатив/буыншаң сипатты қазақ тіліне емес, орыс тілі секілді флектив тілдерге тән қағида екенін басында атап өткенбіз. Флектив сөздер таңбамен әр дыбысын түгендемесе жазуға да, оқуға да шорқақ. Өйткені, флектив/үншең тілдер үшін сөзөзгерім құбылысы флексилердің сүйемелімен жүзеге асады: флексилер дегеніміз – бойына бірнеше мәнді жинақтаған форманттар. Сөйтіп, флектив тілдер әрбір қыңқ еткен дыбысты дұрыс таңбалауға мәжбүр болады. Соның өзінде ол тілдерде «ит деп жазылып, шошқа деп оқылу» мәселесі сол күйінде шешілместен келе жатыр. Флектив тілдер жазу жүйесіне кіріккен біздің агглютинатив тіліміз де соның жолын құшып келеді: көкөніс деп жазып, көгөнүс деп айтамыз. Орфография мен орпоэфияны «күндес» етіп қойғанбыз. Міне осы қайшылықтан құтылғысы келетіндер «бір дыбыс – бір таңба» принципіне жүгінгісі келеді. Агглютинатив/буыншаң, жалғамалы қазақ тілі ондай ұсақтықты жаратпайды, өйткені ол бүтін бір буынды не буыншақты/микробуынды бір таңбамен де жазып кетуге кеңпейілді тіл. Бұны 1923 жылғы бекітілген алғашқы ресми емле ережесінің өзі «бір дыбыс – бір таңба» емес, «бірнеше дыбыс – бір таңба» принципімен жазылғанын да аңғарайық.

Бұл ереже үзігінен зерттеуші Е.Маралбек мырза өзінің «Қазақ емле ережелерінің қалыптасу тарихы» мақаласында «Ескерту: мәтін емле ережелері болғандықтан ережелердің нақты сипатын көрсету үшін түп нұсқаға дәлме-дәл транскрипция жасалды» деген маңызды ескертуін құп ала отырып, мына сөздердің сол кездегі жазылуына мән берелік: - даусты – дауысты - ноқатсз – ноқатсыз - қойылб – қойылып - бұунда – буында - жазлмайды – жазылмайды - бұун – буын - ашқ – ашық - сөздң – сөздің - соңнда – соңында - астнда – астында - болмағандқтан – болмағандықтан - әзрге – әзірге - ұтрлы - ұтырлы - тк – тік - әлпбійінен – әліпбиінен - мұнң – мұның - үшкл – үшкіл - қалбты – қалыпты - бұуыннда – буынында. Бірінші бағандағы Ақаңның жазуы бүгінгі кирилше жазумен «бір дыбыс – бір таңба» талабына сәйкесе қоймайтын, оның орнына қысаң І/Ы дыбыстарының таңбаланбау үлгісін көріп отырмыз. Бұл шын мәнінде агглютинатив тілге тән жазудың бір көрінісі еді. Алайда Құдайберген Жұбанов көксеген сингармо әліпбидің емлесіне толық сәйкесе қоймайтын, бірақ үндестік заңының жазу саласында салтанат құра алатын мүмкіндігін әйгілеген тарихи бір сәт болған күйі жарқ етті де жоқ болды. Егер де аталмыш жазу үлгісін одан әрі жетілдіргенде, қағидалау барысында қазақ орфографиясы мен фонемаграфиясының барынша тиімді де оңтайлы шешімі табылар еді. Бірақ тарихи ахуал бізді ондай мүмкіндікке қол жеткізбеді. Өкінішке қарай, бүгінде жазу арқылы қазақ дыбыстарын түгендеу технологиясын қолға алған ғалымдар қазақ емлесін шұлғаудай шұбалыңқы қалыпқа түсіретінін аңғармай қалып жүр. Агглютинатив тіл үшін «бір дыбыс – бір таңба» принципі жазуды барынша қиындатып, оқуды ежіктеуге мәжбүр ететін орашолақ емлені тудырады. Орфоэпиялық транскрипцияны фонемаграфияға айналдыру тілге ғана емес тілбілім саласына обал. Және де жалғанбалы тілдің жазба сипатын шұбалаңқылыққа айналдыратыны сондай, қазақ тілінің жазба көлемі кемінде 25-30 пайызға ұлғаяды. Бұл жазарманды да шошытады, жазу жұмысы мен шығынының да көлемін енапат етеді. Бұндай жазуы бар тілден тілдік орта тұйыққа тіреледі; жазу мүмкін болмайды; тілдік қауым ондай тілден бас тартады. Мысалы үшін «бір дыбыс – бір таңба» принципіне бағындырып, тіл білім ғылымының ақсақалы Нұргелді Уәлидің «Орфографияға оңтайлы әліпби керек» атты сұхбатына сүйене отырып, мына сөздерді қарастырайық: Бүліну – бүлүнүу Ұрыну – ұрұнұу Суыну – сұуұнұу Жылыну – жылынұу Сұрқия – сұрқыйа Сусылдық – сұусылдақ Қиюластыруы - қыйұуластырұуұ Оңтайлы әліпби орфографияға да емес, орфоэпияға да емес, ең алдымен тілдің үндестік заңын паш ететін және соны орфография мен орфоэпияға қызмет еткізуі қажет! Буыншаң/агглютинатив тілге тән сингармо/үндес әліпби түзуге бола ма? Болады. Қалайша?! Бұл әліпбимен тілдің үндестік заңына негіздей отырып, қазақ жазбасын 20-25 пайызға қысқартуға мол мүмкіндік бар. Өйткені, қазақ сөздерін сонша пайызға «шұбалтып» жүрген екі дыбыс бар, ол – Ы мен І. Бұл дыбыстар тек қана дауысты дыбыстар емес, сондай-ақ, сөздегі буынды жуандатуға (жіңішкертуге) қатысатын, яғни, Үндестік заңын жүзеге асыратын бірден бір «жасампаз» дыбыстар болып табылады. Бұларға Ұ мен Ү-ні де жатқызуға болады. Олар өзге дауыссыздарға былайша қосарлану арқылы буынды жуандатады не жіңішкертіп, «буыншақ» (микробуын – С.Ерғали) дыбыстар құрайды:

Енді осы заңдылықты мына сөздердің жазылуына қолданып көз жеткізейік: қы+а+лы+а = қала; кі+ө+ші+е = көше; А+ыл+мы+а+ыт+ы = Алматы; А+ыл+мы+а+ыт = Алмат; ы+сы+ры+а+ып = ысырап. Мұндағы көше, Алматы, Алмат сөздерін одан әрі қысқарту мүмкін емес, бірақ «ысырап» сөзін қысқартуға болады:ысрап. Өйткені, «ыс» буынынан кейін «ы» дыбысы жазсаң да, жазбасаң да дыбысталады, бұл – үндестік заңының көрінісі және Ы дыбысының кестедегі қасиетінен туындап тұр. Шын мәнінде флектив тілдердің әліпбиі дыбыстың атауын таңбалап, олардың жазу барысында түрлі дыбыстарды таңбалайды. Сонда «бір дыбыс – бір таңба» принципі формаль түрде қалады. Ал агглютинатив тілдерге әліпби жасау үшін олардың буыншақтарын таңбаласа жеткілікті. Ы мен І дыбыстарының қатысуымен түзілген 62 буыншақты 18 әріппен таңбаласақ, қаншалықты тиімді екенін және оны жазудың мейлінше жеңіл де оңай екеніне көңіл сенеді. Ал бұған Ұ мен Ү дыбыстарынан туындайтын буыншақтарды қоссақ ше?! Әрине, тілімізді өгей принципке жегіп, әбден үйренген санаға бұл тұрпайы да сенімсіз, қисынсыз, қағидасыз, ерсі көрінеді. Бірақ шын мәнінде атарбаға мотор бекітіп, айдап жүргенімізді өзіміз де байқамаймыз. Аталмыш әліпби нұсқасын ұсынып жариялағанымызда, белгілі фонолог ғалым бұған екі дәйекпен қарсы шықты: 1) жазуда буын болмаса - қалай жазу болмақ, қалай оқылмақ?! 2) бұл жазумен тасымалды қалай жасаймыз?! 1). Біздің бұған айтарымыз: жалпы қазақ тіл білімінде қайта қарайтын жайттар жеткілікті, соның бірі жазуды буындатып таңбалау. Бұл жайт тілді таңбалауды сөздің жасалуындағы аралық компонентке бағындыру болып табылады. Солай етіліп келеді. Сол себепті қазақ тілінің жазылуы ережеден гөрі түйсікке көбірек иек артады. Шын мәнінде жазудағы буынның көрінісі соншалықты өзекті емес, оның оқуға да, жазуға да септігі шамалы. Жалғанбалы тілді жазуға буыншақтарды негіз етіп таңбалау барынша тиімді, жазу мен оқуға оңай, тілдің таңбалануы үшін оңтайлы. Және де тілдің үндесімі конституциялық заңдама секілді әрбір жазу үдерісінде қатысып отырады және ол қолданушыны адастырмайтын компас секілді. Агглютинатив жағдайында емле мен фонемаграфиканы морфологияға бағындыру тиімсіз әрі орынсыз. Қазақ тілін жазудағы буынның емес, буыншақтың таңбалануы - жазуға оңтайлы, ал оқылу кезінде буынды ежіктеуден гөрі, буыншақты ежелеу ыңғайлы және шын мәнінде бастауыш сынып оқушысы солай оқиды. Сондықтан жазу үдерісіне буынның қатысы жоқ демекпіз. 2). Кәзіргі техника дамыған дәуірде сөзді тасымалдау мәселесі атымен жоқ. Тасымалдау кезінде соңғы тасымалданатын буынды толық жазып таси беруге болады. Бұндай ұсақ-түйекке бола тілдің басты принципін аяқасты етуге әсте болмас еді. Мынадай жазу принципі аталмыш мәселелерге тіпті де ат басын бұрмайды:

Алайда, буыншақтағы ы, і үншелері мен дауысталатын ы, і дыбыстарын ажырату қажеттігі туындайды. Мынадай үш жағдайда ы, і дыбыстарының буыншақтау қасиетінен гөрі дауысты дыбыс екендігі ажыратылады: 1. сөздің басында дыбысталатын ы мен і үншелері - дауысты: ішік - ішк; 2. сөздің аяғында дыбысталатын ы мен і үншелері - дауысты: ескі - ескі; 3. сөз ортасында келетін тәуелдік жалғауының үшінші жағын білдіретін жалғау ретінде дыбысталатын ы мен і үншелері - дауысты: тіліміз – тлімз; еліміз - елімз. Алайда, бұл тұжырым бойынша кейбір айырықша жағдайларға сәйкес қағида қажет: тілдің - тілдң, тылдың - тылдң, тіліміздің – тілмздң, тырсыл –тырсл; мұндағы буыншақты үншелерді өз әріптерімен таңбалап, сол арқылы сөздің жуан не жіңішкелігін ажырату мүмкіндігін туғызу арқылы жазымы бірдей, жуан-жіңішкелігі әр түрлі сөздерді нақтылауға болады. Бұл тұжырым тілді үндесім заңына қолданушыны мойынсұндырып, оның сақталуын бекіте түседі және ол табиғи төрешінің рөлінде болмақ. Енді жоғарыда сөз болған мәселеге ат басын қайта бұрайық.Біз сингармо/үндес әліпби заңдылығына таңып, ұсынып отырған жазу нұсқасы, ең алдымен кәзіргі шешімі табылмай отырған мәселелерді оңай шешеді. Орпоэфиялық дыбысталымдар ешбір қайшылықсыз, орфографиямен тайталаспайтындай, ың-шыңсыз жазылады. Яғни кәзіргі «доңыз деп жазып, ит деп айту» мәселесі атымен жойылады.

Аталмыш принциптік тұжырым, сөз басында келтірілген мәселелерді айналып өтіп, шешімін оп-оңай табады әрі олар мәселе болудан қалады. Ең бастысы, біз келтірген үндес/сингармо жазу үлгісі тарихтағы түркілердің басты рухани-мәдени жасампаздық көрінісі болып табылатын руна/ұрын жазуымен принциптес! Тағы бір басты нәрсе: бүгінгі тілдің жазуын қолданушыға грамматика емес - маңызды, тілдің барынша жеңіл әрі оңай,қысқа жазылуы екенін ескерсек, орыстілді ортамыз төл тілімізге қарай жаппай ауысатын нұсқаны үлгі тұтуымыз керек. Біздің пайымымыз: егер де үндес әліпбидің іргесін қалап, жазу талабын соған көшірсек, емленің де «емі» осы екені сөзсіз.

Көкпарды жетілдіру тұжырымы

ЖАРИЯ НҰСҚАСЫ Серік Ерғали, педагогика ғылымдарының магистрі, мәдениеттанушы, этнолог Кіріспе МАҚСАТ: «РУХАНИ ЖАҢҒЫРУ» ұлттық жобасы аясында КӨКПАР ойыны мен спортының ара жігін ашу және көкпарды спорт ретінде дамытудың кешенді мәселелерін қарастыра отырып, оны жетілдірудің барлық мүмкіндіктерін қарастыру. КӨКПАР - Сібірден Үнді мұхитына дейін, Каспиден Шығыс Түркістанға дейінгі апайтөс аралықта атты мәдениеттің асыл мұрасы болып табылады. Бұған дейінгі қалыптасқан көкпар ойынының командалық форматына спорттық мазмұн беру үшін одан әрі дамытуға мәжбүрміз. Бұл жолда көкпардың реквизиттері мен жарақтарын жетілдіріп, алаң келбетін, ойын құрылымын одан әрі дамыта түсу қажеттігі өзінен өзі туындауда. Ұлттық спорттың ғылыми түрде тереңдей зерттелуі әлі де ойдағыдай емес. Соның кесірінен ұлттық ойынды спортқа айналдыру үдерісі кенжелеп қалды әрі түрлі қайшылықтарға ұрынып отыр. Бүгінгі көкпар ойыны бұрынғы этноойындық сипаттан арыла бастады, әлемдік деңгейге тарату жолында мақсат қойылып, соған сәйкес әрекет басталды. Көкпарды дамытудың мұндай стратегиялық форматқа көшуі алға біршама мәселелерді шешуді міндеттеуде. Көкпарды жетілдіруді қарастыру барысында қазіргі қордаланған мәселелерді ашу - басты шешімдердің бірі. Әсіресе, көкпарды біржақты этнологиялық құндылық ретінде қарау мен оны бұдан әрі ұлттық спорт ретінде дамытудың арасында қалыптасқан біршама қайшылық барын байқауымыз керек. Сонымен бірге көкпар ойынының басты субъектілері есебінде қазақ және қырғыз тараптарының бітіспейтіндей қарсылық сипаты бары да осында – көкпарды ойын және спорт ретінде қарастырудың аражігі ашылмағандығынан да осындай ахуал бар екендігін жасыруға болмайды. Аталмыш құжат көкпардың маңында қордаланған мәселелердің шешімін табуға боларлық ұсынымдар мен бастамаларды дәйектеу мен деректеу болып табылады. 1. КӨКПАР ОЙЫНЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ НЕГІЗІ Көкпар ойынының қалыптасуы турасында дерек жоқтың қасы. Жазбалар жағы мүлдем сараң. Алайда, бұл ойын түрін зерделеушілер оның қалыптасуын бірнеше мың жылдықтарға апарып тірейді. Жалпы бұл атты ойынның қалыптасуын жылқысыз елестету мүмкін емес. Егер де адамзат тарихының жылқыны қолға үйрету үлгісін Евразия даласына қарасты Ботай елді мекеніндегі 6 мыңжылдық атты мәдениеттің ашылуымен қарастырсақ, ендеше бұл ойынды да сонша мерзіммен өлшеуге қақымыз бар.Өйткені, көкпардың қалыптасуына қажетті ең бірінші жарақ, ол – ат. Жылқыны қолға үйретуден бастап, оны көлік ету мен азық етуден басқа, түрлі сала бойынша оны техникалық жарақ ету мүмкіндігі өмірде орын ала бастағанын ескерсек, көкпар ойынының туындауына да Аттылы мәдениеттің ойып орын алатын маңызы жеткілікті. Көкпардың таралу кеңісін алсақ, Орталық Азия халықтары арасында кең тараған ойын. Атап айтқанда, қазақ, қырғыз, тәжік, өзбек, пуштун халықтарына таралған. Осыған ұқсас атты ойын кейбір Азия елдерінде, сондай-ақ, Аргентина халқының да Көкпарға ұқсас ат ойыны болған.Алайда, көкпардың қалыптасу дәуірін тап басып айту қиын, оны әлі күнге ғылыми түрде зерделеу кемшін. Десек те, көкпардың қалыптасуына байланысты аталған тарихи айғақтарға тоқтала отырып, талдап шыққан абзал. Көкпар ойыны сонау зороастризм дәуірінен бар екенін алға тартатындар көп. Бірнеше мың жыл бұрын шыққан ойын болса, оның бұл күнге дейін бірнеше сатыдан өтіп және түрлі сипатта ойналуы ғажап емес. Бұлай деуімізге аталмыш ойынға қатысты түрлі интерпретацияның болуымен қатар алуан айғақтардың бір бірімен қабыса бермеуі дәлел. Көкпардың туындауына бір айғақты аңшылық кезден тартуға қисын бар. Сөйтіп, оның алғашқы формасы ат мінген аңшылардың ойынынан басталды деуге болады. Бұл турасында өткен ғасырдың 80-жылдары советтік этнограф Г. Н. Симаков [12]: «Қырғыздың оңтүстіктегі де, солтүстіктегі де қарттары бізге қырғыздар арасында қасқыр аулаудың кең таралғанын айта келіп, қалың қарда омбылаған қасқырды қуалаған аңшылар, қуып, жетіп, шоқпармен басқа ұрып, соғып алатынын бірнеше рет әңгімеледі. Бұл ежелгі аң аулау тәсілі онымен бірге қасқыр соққан аңшының алдына өңгерген аңына басқалары таласып, одан тартып алуға ұмтылысатын болған. Осылайша, әзілдесе, таласа-тармаса отырып, айылға жеткенше «көк бөрі» ойнасатын болған. Бірақ айылға жеткенде қасқырды соққан жігіт алады екен.» Аталмыш көрініске қарап, аттылы аңшылар қалай болғанда да соққан аңды ермек қылып таласу дәстүрі болғандығын аңғартады. Голливудта 1971 жылы экрандалған, француз жазушысы Жозеф Кессельдің «Аттылар» романында [14] көкпардың кең таралған нұсқасын жазады: «Бұл ойынды Шыңғысханның сарбаздары олардың аттарының тұяғы жеткен жерге жайды. Содан бері жеті ғасыр өтсе де, біздің жазығымызда ежелгі дәуірдегідей әлі де сақталып келеді». Демек, көкпар ойыны Шыңғысхан дәуірінен бар екеніне куәлік бар деген сөз. Жазушы, этнограф [15] А. Қалиұлы айтып өтеді: «Көкпар тарту – әскери жаттығулардың бір түрі. Түрік қағанатындағы «Дербес бөрі жасақ» дегеніміз осындай жаттығудан өтіп сайланған батырлар тобы еді», – деп тұжырымдайды. Ендеше бұл ойын соғыс жағдайында сарбаздарды шыңдайтын жаттығу түрінде де болғандығы және ол түркі қағанаты заманына қарасты 6-7 ғасырларға да лайық ойын түрі болғандығын бағамдай аламыз. Белгілі қазақ ғалымы, академик Ә.Х. Марғұлан өзінің «Мир казаха» кітабында [13]: «Сырдарияның төменгі сағасы мен Арал маңын мекендеген сақ тайпалары жыл сайын бөріні кие тұту құрметіне арнап, қасқыр терісін жамылып, бетперде тағынып, атты сайыстар өткізетін болған. Бұл дәстүр түркі-моңғол тайпаларында әлі күнге дейін сақталды. Қазақ, түрікпен, қырғыз елдерінде бұл ойын «көкбор» (как бар) - сұры қасқыр деген атаумен сақталған. «Көкпар» атты ойынның қазақ халқындағы бір нұсқасы «Қыз бөрі» – қасқыр терісі мен бөрілі бетперде тағынатын дәстүрлі сақ ойынының бір түрі болып табылады» деп В.В.Радлов пен С.В.Киселевтардың еңбектеріне сілтеме жасайды. Соған қарағанда сақтарда қасқырды көкпар тарту емес, керісінше бөрі кейпіне енген ойыншылар серкені тартқан сықылды. Ендеше сақтар дәуірінде көкпар ойыны бөрі киесін паш етудің бір жоралғысы болған. Ал, С.В. Киселевтың жазған «қыз бөрі» ойыны бүгінгі «қыз қуу» ойынының этнографиялық бір сипаты екендігінде сөз жоқ. 2. «КӨКПАР» СӨЗІНІҢ ЭТИМОЛОГИЯЛЫҚ НҰСҚАЛАРЫ Енді лингвистикалық айғақтарға келейік. Ойынның «көкпар» атауы оның қалыптасуы мен тарихына дендеп бойлауға мүмкіндік беретін айғақтардың бірі. Көкпар ойыны атауларын негізін үш топқа жіктеп қарастыруға болады: • Этнографиялық құндылыққа жататын атау нұсқалары: «ұлақ тартыш» немесе бұзауға тартуға қатысты «торпок тартыш», ұлоқ/uloq - өзбекте, бузкаши - ауған мен тәжікте; • Мифологиялық құндылыққа негізделген атау нұсқалары: кёк бёру, көк-бөрү, кюк бюре - қырғызда, кöк-бöрӱ – алтайда, күк бүре – башқұртта; • Аса ежелгі мифтік құндылыққа негізделген атау нұсқалары: көкпар – қазақта, кок-бору - қырғызда, көпкари/koʻpkari - өзбекте, купкори/кӯпкорӣ – тәжікте. 1) Қарапайым атауларға жатқызылған «ұлақ тартыш», «торпоқ тартыш», «ұлоқ» сөздерінің барлығы көкпар ойынының жарағы болып табылатын, серкені лақтың не бұзаудың атауына байланысты таралған халықтық атау ғана, бұған буз – ешкі, кашидан – тарту ұғымдарынан шыққан тәжікше «бузкаши» сөзі де жатады. Бұл атаулар халықтық атау бола тұра этнографиялық құндылықтар бола алады, бірақ осы қарапайым сөз арқылы бұл атаулардың қарабайыр жағдайда қалыптасқандығын да аңғаруға болады, өйткені, бұл сөздер мазмұнды емес ойынның сыртқы формасын ғана анықтап тұр. Соған қарап, бұл атаулар бертінде ғана қалыптасқаны байқалады.Ал, ауған, тәжік халықтарындағы «бузкаши» сөзі түркі атауларының калькасы екені анық. Алайда, түркінің ғұламасы Жүсіп Баласағұнның «Құтты білік» еңбегінде көкпар ойынының басқаша атауы «лақ шап» - «чап ұлақ» түрінде кездеседі. 2) Мифологиялық құндылықтарға жатқызылып отырған кёк бёру, көк-бөрү, кюк бюре, кöк-бöрӱ, күк бүре – бұлардың барлығы да жоғарыда аталғандай, ежелгі дәуірдегі бөрінің киелік бейнесін паш ету көрінісін хабарлайтын сөздер екені анық және солардың әр тілдегі вариациялары ғана. Алайда, бұлардың көпшілігі халық арасында ұмыт қалып барып, ұлттық жадтың жаңғыруымен бертін келе қалпына келтірілгендей әсер бар. Себебі, әзірге этнография саласында дәл осылайша атаулар тіркелгендігін келтіре алмай отырмыз. Мысалы, қырғыз халқы көкпар ойынын халық арасында кең тараған «ұлақ тартыш» түрінде атағаны мәлім, бұған куә ретінде әлемге әйгілі жазушы Шыңғыс Айтматов өзінің «Қош бол,Гүлсары!» [16] хикаясында осы атаудың орысша калькасымен «козлодрание» атайды. Және де мифологиялық құндылықтарға негізделген бұл атаулар әзірге фольклорлық туындыларда кезіге қоймады. Соған қарағанда, халық арасында ұмыт қалып барып, ұлттық жадтың жаңғыруымен бертін келе қалпына келтірілгеніне бұл да бір дәлел. 3) Аса ежелгі мифтік кезеңді қозғайтын атауларға келсек, бұларға қатысты жайттар барынша бұлыңғыр, бірақ лингвистикалық жағынан қазбалау арқылы біраз жайға қанығуға әбден болады. Бұл жерде негізінен атаулардың ішінде көкпар, кок-бору вариацияларын ғана қарастырған мақұл, себебі көпкари/koʻpkari, купкори/кӯпкорӣ сөздері «көкпар» атауынан лингвистикалық Метате́за (ежелгі грекше - μετάθεσις, аудару) құбылысы арқылы қатар тұрған дыбыстардың өзара орын ауыстыруынан өзгеріске түскені көрініп тұр. «Көкпар» атауын көптеген зерделеушілер, этимологиялық жағынан мифологиясы қанық болғандықтан, белден басып, «көк бөрі» сөзінен шыққан деуге әуес болып жүр және оның лингвистикалық құбылысын ашпаған күйі қалдырады. Шын мәнінде көк бөрі – көкбөр – көкбор – көкпар түріндегі тізбекке айналатындай, үндесім заңына бағынғыш түркі тілі «көк бөрі»-ден «көкпар» сөзін тудыруы екіталай, мүмкін емес. Ал, керісінше «көкпар»-дың көкпөр – көкбөр түрінде өзгеріске ұшырау мүмкіндігі мол. Бірақ «көк бөрі» атауының «көкпардан» туындағанына лингвистикалық жағынан сенімді болғанымызбен, тарихи жағынан сенім жоқ. Ендеше бұлар бір бірінен туындаған атаулар емес, екеуі екі бөлек түрде туындауы ықтимал. Мәселен, сақ заманында бөріше киінген қатысушылардың ешкіні көкпарға тартқанымен, оның «көк бөрі» атауы бөріні пір тұтқан көк түркілер дәуірінде шығуы мүмкін. Бұл ойыншыларды мифтік көк бөріге теңеп, оның жемтігі ешкіні тартып, таласып ойнауды дәріптеген ежелгі танымның табы бар. Бұған Ә.Марғұлан келтірген В.В.Радлов жазбаларының куәгерлігі мол. Алайда, лингвистикалық қисыннан алғанда, «көкпар» сөзі кейбір жұмсартқыш, жіңішкерткіш ортада «көкпөрге» айналуы да ғажап емес, оған қоса бөрі мифологиясының ықпалымен «көк бөрі» атауы кейін туындаған деген жорамалымыз бар. Қазақ тілінде көкбар да, көкпар да болған, бертін келе соңғысы қалыптасып сіңді.Айтпақшы, қазақ тілінде атаудың бұлайша жасалу жолынан басқа нұсқасы жоқ. Демек, қазақша «көкпар» атауы барынша ежелгі және мазмұны мен формасы жағынан аса өзгеріске түспеген. Қырғызша «кок бору» атауы да «көкпар» сөзінің бір нұсқасы, «О»-лаушы және «А»-лаушы тілдер үшін оның екі нұсқасы болуы керек: көкпар – көкпор, осыдан келіп көкбар / көкбор нұсқалары туындайды. Осы «көкбор» нұсқасынан өткен ғасырдың соңғы жылдарында этносананың қайта түлеуіне орай, халықтық «көкбөрі/көкбору» нұсқасы шығып кетті деген күдігіміз басым. Өйткені, оның арғы кезеңінде ойынның бұл атауы тарихта да, жазындыларда да мүлдем кездеспейді. Сондай-ақ, өзбекше-тәжікше күпкөри / көпкари нұсқалары «көкпар» сөзінің көкпөр / көкпар түріндегі нұсқаларының метатезаға ұшырауынан туындағандығы аңғарылып тұр.Сонымен, «көкпар» нұсқасы көк бөрі/көк бөрте атауларынан да ертеректе қалыптасқан. Кейбір этнографтардың нұсқасы бойынша «көкпар» – «көк бөрте» (лақ) сөзінен шыққан. Олай болса, ол сол күйінде «көкбөрте» болып неге өзгермей қалмады? Үндестік жағынан қарағанда «көкпар» сөзіне оның өзгеруінен гөрі, «көкбөрте» немесе «көкбөрі» күйінде өзгермей қалу мүмкіндігі зор еді... Мәселе «көкпар» сөзінің бөріге де, бөртеге де қатысының жоқтығында! Сонымен, мәселе «пар» сөзінде болып тұр... «Пар» сөзі жалпыадамзаттық аса ежелгі сөздердің бірі және ол көп тілдерге жайылғанымен негізгі семантикасын жоймаған. Пар – бөлік, бөлшек. Көз жеткізу үшін бұл сөзге қатысты біршама сөздерге тоқталсақ [17,18] : пар – екі бөліктен тұратын жұп; пар – бір біріне тең, сай; пара – түрікше ақша, «кесек», «бөлік» деген мағынада; пара – бiр нәрсенiң бөлшегi, бөлiгi, саласы,үлесі, «Бұл жұрттың сөз тыңдамас бiр парасы» (Абай); пара (иранша, көне зат есім) – бір нәрсенің бөлшегі, бөлігі, тармағы пара-пара – быт-шыт, күл-талқан, дал-дал: бірнеше бөлшекке бөліну, пар+тия – тауардың не әлеуметтік топтың бір бөлігі; жан-жаққа бөлінген топ, одақ,жік.; заттардың, тауарлардың белгілі бір көлемі.; жеке дауыспен немесе жеке музыкалық аспапта орындау үшін жазылған шығарма; пара алды – өз мүддесі үшін жасырын түрде алынатын үлкен пұлдың/қызметтің бөлігі; пара болды – бөлшек-бөлшек болып сынды, быт-шыты шығып күйреді. Жоғарыдағы келтіріндіден байқағанымыз «пар» сөзінің әлдебір нәрсенің бөлшегі, жапырағы, жыртысы екендігі. Және де бұл сөз әртекті тілге енуіне қарағанда оның аса ежелгілігін айқындайды. Ендеше оның қосылуынан жасалған «көкпар» сөзінің де ежелгі сөз екенін ескеруге тура келеді, мұндағы «пар» буыны бұл жерде «үлес», «сыбаға» мағынасында тұр. Дәлірек үңілсек, «көк+пар» тіркесі: «Көктің үлесі», «Көктің жыртысы» деген мағынада. Демек, көкпар тарту - ежелгі мазмұны бойынша Көктің үлесіне, несібесіне таласу болып табылады. Демек, бұл тәңірлік таным жайлаған ежелгі дәуірдегі танымның бір жоралғысы екендігі өзінен өзі шығады. Қырғыз тарихшысы Дүйшен Керимов [19] «Я спрашивал у ученых Казахстана, почему игру кок-бору (кок – голубой цвет, бору – волк, тотемное животное, символ) они назвали кокпар. Понятно, что значит кок, а что за слово пар? Они сами не смогли ответить на этот вопрос» дегені ақтарлық жағдай, өйткені бірнеше мыңжылдық құндылықты бірден аңғару кімге болса да оңай болмас еді. Ал анықтығы айдай болып тұрған «көк бөрі» салыстырмалы түрде «кешегі» қалыптасқан атау еді. «Көк бөрі» мен «көк бору» атауларын бір бірімен беттестіруге болмайды, екеуі екі дәуірдің атаулары. Қорыта келе, «көкпар» атауы ойынның бастапқы мазмұнын сақтаған ежелгі нұсқасы болса, «көк бөрі» атауы бертін келе бөрінің айбынды бейнесін паш етуге бағытталған туынды нұсқасы деп есептейміз. 3. КӨКПАР ОЙЫНЫНЫҢ ТУЫНДАУ БАРЫСЫ Көкпар ойынының туындау мәселесін шешу үшін, «зороастризм заманынан бар аттылы ойын» деген уәж бен жылқыны қолға үйретудің 6 мың жылдық тарихын және де аттылы аңшылық мәдениеттің де ежелгі жасын ескере келіп, мынадай талдауға мән бергіміз келеді. Бүгінгі көкпардың шығуы мен оның сипатына қарабайыр, тайыз таныммен қарау қалыптасқан. Көкпар ойыны аттыларға тән болғандықтан атты өркениеттің бірнеше мыңжылдық тарихымен сабақтас қарап, оның философиялық танымын жоймай, одан әрі нақыштай түсу арқылы ойынға деген терең көзқарас орнықтыру қажет. Осы орайда көкпар ойынының түпкі түрткісі ежелгі аттылардың Көкке мойынсұну, Күнге басты өмір көзі ретінде қарауға негізделген тәңірлік дүниетанымнан бастау алатын тұжырымнан қымсынудың керегі жоқ. «Көк+пар» сөзі Көктің бөлшегі, парағы түрінде сіңген бүгінгі Несібе, Ырзық ұғымына ие болу, таласу танымынан бастау алу жорамалын алға тартқымыз келеді. Әрине, ол әрбір дәуірде түрлі сипат алып, ақыры «көкбөрі», «көкбөрте» сықылды атауларға да көшкен болар. Негмати, «Праздник Навруз»: «Самыми увлекательными любимыми развлечениями публики повсюду в Средней Азии являлись популярные состязания-козлодрание («бузкаши») и борьба – «гуштингри», которые демонстрировали силу, ловкость и сообразительность участников и всегда привлекали внимание зрителей...». Сайып келгенде, Күн мерекесі саналатын ежелгі Наурыз мейрамының басты тартысының бірі «көкпар» аталуы тегін емес және оны обаста командалық сипат емес, әркім өз ауылына, өз ошағына тартудың көрінісі де, әр жанның Көк ырзығына таласу секілді мәнінде жатыр. Бұнымен көкпардың тарихын бірнеше мыңжылдықты және этнологиялық жағынан аса күрделі қырлары барын байқату, бұл ойынды бір немесе бірнеше ғана этностың, халықтың емес, жалпы ебразиялық Ұлы далада қалыптасқан Аттылар мәдениетінің көрінісі ретінде мойындаған абзал. Көкпар жарағына татыйтын бірден бір нәрсе – мүйізді малдың мүрдесі, ол не ешкі, не сиыр яғни торпақ екендігіне жіті назар аудару керек. Мүйізді малды құрбандыққа шалу – Айды Күннің жолында құрбан ете отырып, оның сәйкес кеңісі Түнекті Күнекке жеңгізу жоралғысынан көрінеді. Ал құрбандық жаны Көкке жөнелгендіктен, оның тәні Жердегі Көктің бір бөлік-нышаны болып табылады. Және де «құрбандық жыртысқа» кім қол жеткізсе, Ордаға (ауылға, көмбеге, бүгінде - қазанға) жеткізу Күннің көзі – Тәңірден (жаратушы құдыреттен, бүгінде - Алладан) бата алатындай басты мұратқа жетеді-міс... Жалпы құрбандық ежелгі Ай мен Күннің тайталас құдыретіне алаңдау кезіндегі наным актысы деген болжамды алға тартқымыз келеді. Мәселен, ай мүйізді ақсеркені болмаса боз қасқа малды құрбандыққа шалу - Күнге табынушылардың «Айды құрбан ету» актысының көрінісі деуге болады. Өйткені, ежелгі халықтар мүйізді малды – ешкі мен сиырды Айдың нышаны ретінде қабылдағандығы турасында тезистер қалыптасып отыр.Осыдан келіп, сиырға/бұзауға табыну қалыптасты. Мүйіз – айдың нышаны, таңбасы. Сөйтіп, Айды Күнге жығып берудің бір ісі – соның сәйкес нышаны болар малды құрбан ету болған. «Бозқасқа» мәселесіне келсек, боз – күн сәулесінің оңып, батуға айналған, іңірге қараған уақытын меңзейтін түс, яғни уақыттың Түнге қараған шағы. Ал Түннің қасқасы (қасы, қабағы) – Ай екені мәлім. Сөйтіп, маңдайы қасқа, түсі боз малды құрбандыққа шалу Айды Күнге жеңдіру ретінде дәстүрге енген. Әрине, мүйізді малды құрбан ету бәлкім сиырға табыну дәуірінен, оны Түннің жарығы Аймен шендестіру заманында қалыптасуы ықтимал. Алайда, бұл құрбандықтың жауығу актысы болды деп кесіп айтуға да желеу емес. Керісінше оған Жаратқанның жағымды жаратындысы ретінде құрбан ету жоралғысынан шықты деуге де болады. Қалай болғанда да, көкпарға мүйізді малды құрбан етіп, тарту дәстүрі этнографиялық құндылықтарда сақталған. Алайда, бертін келе көкпар серкесінің мәні өзгерген. Яғни оған жағымсыз сипат беру орныққан. Оны «Алпамыс батыр» жырындағы [20] Ұлтан құлдың көкпарға дұшпаны Алпамыстың ұлы «Жәдігерді тартыңдар!» дегенінен көруге болады. Сайып келгенде, көкпарға сойылатын мал обаста Күнге табынушылардың құрбандығы болып шығады. Бір назар аударарлығы сол – көкпарға ісек не қошқар (қой) емес, міндетті түрде мүйізді серке (бәлкім, теке) шалынады. Тіпті, қырғыз нұсқасында торпақ та жүр. Ал «Алпамыс батыр жырында» Қарлығашты алу тойында көкпарға Ұлтан құлдың құнанды арнайтыны бар. Бұл құнан жылқы болуы мүмкін емес, құнан өгіз болуы керек. Бұл айтқандарымызға тағы бір айғақты [7] Алматы қаласының солтұс-батысындағы 130 шақырымда орналақан Аңырақай жотасындағы Таңбалытастағы Тәңір мен Іңір киелерінің сәйкес түрде Күн мен Түннің бейнелері екендігі және де құрбан ретінде күндидарлы Тәңірге қосмүйізді ірі қараның қарап тұрғандығын келтіруге болады. Әрине, көкпарға тарту құрмет емес, оны қорлау, кек алу актысы екендігін «пар» сөзіне қатысты мына түсіндірмелер дәлелдейді: парша – жіктелгіш, бөлінгіш мата; бір кесек, бір бөлек; паршалау – 1. Быт-шыт қылу, кескілеу, тілгілеу.2.Сойған малдың етін боршалау, мүшелеп бұзу, осу, бөлу, үлестеу; барша – бөлек-бөлек,бөлшек-бөлшек, парша-парша борша-борша – дал-дал,пәре-пәре,быт-шыт борша-борша болған бет - изодранное лицо етті борша-борша етіп тіліп тұздады - разделали мясо и посолили киім борша-борша болып жыртылған - одежда сильно разорвана, синоним: алба-далба, алба-жұлба, дал-дал, дал-дұл, далба-дұлба, жалба-жұлба, жұлма-жұлма, жұлым-жұлым, жыртық-жыртық, жырым-жырым, өрім-өрім, пара-пара, парша-парша, пәре-пәре, тоз-тоз, түте-түте, тілім-тілім, ұлма-жұлма, шоқпыт-шоқпыт боршала – 1.Тұтас малдың, аңның етін мүшелеп бұз, жаймала; 2. Быт-шыт қылу, мыж-мыжын шығару, кескілеу Ал «көкпар» сөзінің өзі әбден сіңісті болғаны сондай аллегориялық бейнелі мазмұнға ие болған лексема: Көкпар болды – Әркімнің жұлқуында болды; Көкпарға түспеген – Күш сынаспаған, айтыс-тартысқа түспеген; Көкпар қылды – Әбден азаптады, қинады. Бұл мағынаны башқұртша түсіндірмеде ойынның серке әбден парша-парша болып жыртылғанша тартатындығы нақтылай түседі.Көкпарға тартылатын нәрсенің қорлану жағдайы «Алпамыс батыр» жырындағы [21] Ұлтан құлдың дұшпаны - Алпамыстың ұлы Жәдігерді тартқызуы да тағы бір дәлел. Ендеше, көкпар этноойынының туындауын қарабайыр түрде сөздердің туындау мүмкіндігімен қарастыру мүлдем жеткіліксіз. Өйткені, бүгінде ойынға, ал ертең спортқа айналғалы тұрған бұл рухани құндылық өзінің этнологиялық үдерістен өткен ежелгі танымдық жоралғының бір парасы деп бағалаған абзал. Бұл жағдайдың бүгінгі заманға дейін де келгендігін көрсететін кейбір айғақтар бар. Ауызекі әңгімеден, Алтынемел-Игілік өңірінде тап күресі қызған кезде, есірген кедей жігіттер 12-13 жастағы Төренің қызын байдың қызы деп көкпар ғып тартпақ болғанда, бір ауыл әйелі қызды бас салып жатып алып «көкпарға өрімдей жас қызды тартқанша, мына мені тартыңдар» деп арашалап қалған екен. 4. КӨКПАР: ОЙЫН МЕН СПОРТ ҚАЙШЫЛЫҚТАРЫ Спорт деген не? Спорт ғылыми зерттеуге және адамның денелік не зерделік дамуына негізделген жүйелі жаттығумен шыңдалатын, арнайы ұйымдастырылған, айырықша сайманмен жарақталған, нақты ережелермен бекітілген физикалық әрекет. Ойын - дәстүрге негізделген және ритуалдық маңызы бар, жоралғылық, рәсімдік сипаты мол этнологиялық құндылық. Көкпар ойыннан спортқа айналуы үшін ол барынша зерттелуі арқылы жетілдірілуі керек, ал біз оны көзқарастар мен пікір-пайым арқылы, ықпалды да дуалы ауыздан шыққан сөзбен «дамытуға» әуеспіз. Содан да спортқа тән снарядтың орнына серкенің тұлыбынан әрі аса алмай қалдық. Онымыз күлкілі әрі дөрекі көрінеді, басқа жұрт үрке қарайды. Жалпыадамзатты қызықтырмайды, өзіміз сүйсінген боламыз, бірақ күңкіл көп. Басқа жұрттың қақпасын тарс бекітіп алатыны содан. Көкпардың спорт ретінде даму тұжырымы әлі жоқ, оның ойын сипатындағы миссиясы мен спорт нұсқасындағы болмысын ажырата алмай дағдарудамыз. Ойын спорт болған күннен бастап, этностық болмысынан ажырайтынымен келіскіміз жоқ, сөйте тұра көкпарды батыс елдері қабылдамайды деп тоңтеріс боламыз. Айтқымыз келіп отырғаны, өзімізді күстәнәләу емес, адамзат кешегі аттылы мәдениет иесі болып табылатын қазақтан енді шынайы нәрселерді күте бастағанын аңдауымыз әрі өзгерген дүниемен бірге өзгере білудің тетігін меңгеруіміз керектігі. Егер де ұлттық ойындарды спортқа айналдырғымыз келсе, онда оған ғылымды алға салып кіріскен мақұл. Жалпы бүгінгі спорт – технология мен техниканың физикалық, биологиялық, педагогикалық салаларға сыналап ену нәтижесі. Спорт дегеніміз осы қыруар саланы қамтитын құбылыс. Бұл критериді ескермесек, кембағалдықтан арылмаймыз.Алайда, бұл пікір бұдан да бұрын айтылып келеді,тіпті арнайы академия керек деген пікір де болған, бірақ ол болған күйінде қалды. Көкпарды ойын ретінде кез келген ауылда ойнай беруге болады, оған мінетін ат пен бауыздалған серке болмаса тұлып болса жеткілікті. Ал оған спорт ретінде қарауға болмайды.Бірақ ол спорт емес, оған спортқа сәйкес бапталған ат пен көкпаршыдан бастап, киім мен әбзелдерге дейінгі ұсақ-түйектің бәрі ойластырыла қамтылады. Спорт-көкпардың серкесі бауыздалған ешкі болуымен немесе дәстүрмен шырмалуы міндет емес. Оның дәстүрге қаныққан бірақ спортқа икемді ережесі мен снаряд-жабдығы және барлық өлшемдер мен талаптарды қанағаттандыратын алаңы болуы шарт. Көкпарды дамыту турасындағы барлық айтыс-тартыс пен көзқарастардың қайшылығы оны спорт пен ойын сипатынан ажырата алмаудан туындап отыр.Мәселен көкпардың қырғыз жанашыры Саветбек Абрасулов [25] өзінің «Сакральный смысл игры» мақаласында «...по обычаю ей (победившей команде) полагался ценный подарок за оказанную честь в виде скота, дорогой одежды или денег. В свою очередь, обладатели туши козла, тут же отмыв тушу, клали в котел и начинали готовить угощение. Далее по обычаю они приглашали на трапезу родственников, соплеменников и просто прохожих и угощали их мясом козла. Считалось добрым знаком, если кусочки мяса доставались большему количеству людей. Здесь нельзя не заметить сакральный смыл игры «Көк-бөрү», заключающийся в том, что одному из уважаемых членов рода дается возможность, выпадает великая честь приобщить членов рода к ритуальному мясу козла и тем самым способствовать укреплению взаимных уз людей и сделать свой вклад в усиление единства рода, народа.» - деп жазады. Бұл жоралғының бәрі әрине көкпарды ұлттық ойын ретіндегі құндылық мазмұнына тиесілі жайттар. Бірақ оның көкпар-спортқа ешбір қатысы жоқ әрі болмауға тиісті. Жоғарыда келтірілген қайшылық Көкпар қауымын екіге жарғанын да атап айту керек. 2017 жылы Түркі халықтарының спорт-ойындарының Қауымдастығы құрылды. Бұл қауымдастық көкпар ережесін барынша спорттық сипат беруге тырысып өзгертті. Аталмыш ереже Халықаралық Көкбору федерациясы қабылдаған қырғыз режиссері Болат Шамшиевтің ережесінен бөлекше еді. Бұл өзгеріс қырғыз тарапынан қолдау таппай көкпаршылар қауымы қайшылыққа ұрынды. Қазақ жағының көкпарды спортқа икемдеу ниеті дұрыс болғанымен, оған жету тактикасы дұрыс болмады. Бірден ұсынылған ереже мен ойынның басты фишкасы серкені тұлыпқа ауыстырылуы бұл қайшылықты қоздыра түсті. Ақырында көкпардың екі түрі пайда болды. Енді 2020 жылы Түркияда өтетін көкпар ойыны халықаралық көк-бору ережесімен өтпек. Бұл ереже жоғарыда аталып өткендей спорттық емес, ойындық сипатта болмақ. Әрине, жалпытүркілік құндылық ретінде бұл екі сипатта да көкпарды дамыта берген жөн. Алайда олардың аражігі мен сипатын барынша ажыратып, бірін ойын, екіншісін спорт есебінде паш еткен мақұл. 2019 жылы аталмыш көкпар тартысы жаңа деңгейге ушығып, Ташкентте өткен халықаралық көкпар жарысынан қырғыз тарабы көкпарға тән тайқазан мен серкенің жоқтығын негізге алып, бас тартты. Қысқасы, көкпардан ойын ретінде айырылғымыз келмесе - оны серкеден ажыратпау керек, ал спорт еткіміз келсе - спортқа тән саймандарын ғылыми түрде дәйектеп әзірлеу қажет. Ойын-көкпарды мереке көрінісі етіп қалдырып, спорт-көкпарды көшермен ата-бабамыздың адамзатқа сыйлаған құндылығы есебінде осылайша ғана дамыта аламыз. 5. КӨКПАРДЫ СПОРТҚА АЙНАЛДЫРУ – ОНЫ ДАМЫТУДЫҢ НЕГІЗІ Қай ойынды да спортқа айналдыру – бізге сол ойындарды этностық сипаттан адамзаттық құндылыққа айналдыруға мәжбүр етеді. Көкпар мысалында алатын болсақ, ол ұлттық ойын ретінде тарихы бар, өзіндік сипаты мен ұлттық құндылық ретінде қалыптасқан ойын өнері, бірақ оны қалай дамытуды қолға ала бастадық, солай алдымыздан дүниежүзілік критерилер шықты: бауыздалған серкенің спорттық сайман болуы қабылданбады. Себебі, көкпар ойын болса қазақ үшін ойын, ал басқа халықтардың мойындауы үшін ол ойындық сатыдан спорттық сатыға өтуі керек еді. Ол үшін спорт талабына сәйкес ойынның атрибуты спорттық реквизит бола бермейді, бұл жерде жоғарыда аталған психикалық және спорттық басқа талаптар орындалмаса, оны спорт өз кеңістігіне өткізбейді. Демек, көкпарды дамыту дегеніміз – оны спортқа айналдыру. Ал ол үшін оның арнайы алаңы болуы, серкенің заман талабына сай бауыздалған малдың мүрдесі емес, спорттық снаряд түріндегі сипаты болуы, көкпаршылардың зерттелген тәсілдер бойынша жаттығуы мен арнайы бапкерлердің әзірленуі, көкпар аттарына талап пен оларды дайындайтын зауыттың болуы секілді футбол сияқты көкпар индустриясының пайда болуымен бірге жүретін ұлы үдеріс анықталуы керек еді. Бұның бәрі ғылыми зерттеу мен зерделеуден басталғаны жөн болатын, ал кәзір біздің ұлттық ойындарды спорт түрінде көргісі келмейтін тұлғалардың пікіріне аталмыш мақсат малтығып, адымы ашылмауда. 2013 жылы көкпар стадионының жобасына конкурс/іріктеу жарияланбас бұрын, оған деген нақты талаптар мен критерилер ғылыми жолмен анықталды ма? Жоқ. Ұлттық ойын айналасындағы дуалы кісілердің пікірі ғана негіз болғаны жасырын емес. Ондай пікір-пайымдар негізінен ғылыми зерттеу барысында, зерттемелер сынаққа түсерде аса құнды фактор екені аян, бірақ шешуші ақпарат көзі емес. Осындай тиянақты жайттардың болмауы біздің әрбір қадамымызды нәтижесіздікке ұрындырады және ылғи да дәйексіз эксперименттен көз ашпайтын боламыз. Сөзіміз нақты болу үшін көкпар серкесін муляжға айырбастау талпынысымызды алайық. Мақсатты осылай қоюдың өзі мүлдем дұрыс емес, серкенің орнына «қуыршақты» қолданғанда көкпар ұлттық ойыннан спортқа айнала ма? деген сауал бастан қойылуы керек еді. Әрине ойын спортқа айналмайды. Спорт-көкпар үшін бауыздалған серкені де, оның муляжын (нәрсенің нақты пішінін беретін құймасы, жасамы, көшірмесі) да тарту міндет емес, қызық емес, оған ыңғайлы, лайықты сайман жасау мәселесі күн тәртібінде тұр. Ақыры муляж пайдаға аспай сәтсіздікке ұшырады, спорттық сайман муляждан құралмайтыны мәлім. Демек, көкпар спортқа айналуы үшін оған қажетті талаптарды былай қойғанда, серкенің тұлғасын көкпардан аластау керектігі туындайды. Бірақ көкпар ұлттық ойын ретінде бұрынғыша серкені пайдаланып, ал спорттық көкпар үшін өзіне лайық сайманды жасау жайттарын ескермей отырмыз. Қысқасы, көкпар ойын түрінде де, спорт түрінде де қатар өмір сүре алады. Ойын-көкпарға дулыға керек емес, қазақы тымақ пен қазақы киімдер және серке жеткілікті, сондай-ақ, ойын-көкпар ережесін екіжақты команда ойыны ету де керек емес. Айталық кешегі Қазақ хандығының 550 жылдығында спорттық сипаттан ада, таза көкпар ойынын өткізу керек еді. Ал спорттық көкпар үшін көкпаршыға қажет қолғаптан бастап, дулыға, арнайы етік, жейде, ат, муляж емес «серке», арнайы стадион т.т. саймандар мен жабдықтарды мақсатты түрде қолға алу қажет болады. Әлемдік спортқа айналған кез келген ұлттық ойынды алсаңыз да, олар осы жолдан өткен. Көкпардың екіге жарылған түрлерінің мына айырмасы да ғылыми негізделмеген. Көк-бору ережесінен көкпардың жаңа ережесінің айырмасы: - ойын бауыздалған серкемен емес, тұлыппен ойналады; - тайқазанның орнына алаңға сызылған шеңбер жайғасқан; - алаң 220 мХ 70 м; - 5 минутқа ойыншыны аласату; - буллит жоқ; - Тең ойын кезінде 3-ке 3 ойнау; - 3 кезеңнің орнына 2 кезең - көк-борудағыдай қарсылас қазанына емес, ұтысқа жету үшін команда өз шеңберіне неғұрлым көбірек тұлып салу керек. Әрине, бұндайғы айырмашылықтардың бәрі атап өтілгендей, ойыннан спорт түзу мақсатынан туындап отыр, алайда, соңғы шартқа келсек, қарсылас қазанына серке салу көкпар тарихында да, түркілердің этнографиялық құндылығына жатпайтын жайт. Ол футбол ережесінен алынған болатын. Сондықтан этноқұндылықты дәріптейтін көкпардың ойын сипатына жат. Сайып келгенде, көкпарды дамыту оған спорттық сипат беруге негізделеді. Осыған сәйкес оны дамытудың негізіне көкпардың барлық жабдықтары мен саймандарын спортқа сәйкестеу мен ғылыми негіздеу қажеттігі туындайды. Қысқасы, көкпар спортын ғылыми негізде зерттеп, зерделеп барып қана ешбір дауға қалмайтындай, пікір мен көзқарасқа тәуелсіз болатындай атты спортқа айналдыру ықтималдығы бар. Пайдаланылған әдебиеттер 1. «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9 2. Қазақстан - спортшылар елі. Энциклопедиялық анықтамалық. - Алматы: «Сөздік-Словарь». ISBN 9965-822-57-3 3. Батырлар жыры. І том. Үшінші басылуы. Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасы. Алматы – 1963 4. Казахи - Алматы: Казахстан, 1995. 352 с. 5. Абурейхан Бируни. Памятники минувших поколений китаб ал-асар ал-бакия ан ал-курун ал-халия – Слово о празднествах и знаменательных днях в месяцах персов – 6. Сейіт Кенжеахметұлы, «Қазақ халқының салт-дәстүрлері», «Алматыкітап» 2007. – 284 бет. 7. Ерғали С. Нау мен ырыс: пайымдама / – Алматы: «Қазғұрт» баспасы, 2011. – 184 бет. 8. Сейдімбек А. Қазақ әлемі. Этномәдени пайымдау. «Санат», 1997.- 464 бет 9. «Қазақ сөздігі» - Алматы:«Дәуір» баспасы, 2013. – 1488 бет. 10. Чингиз Айтматов. Прощай, Гульсары! (рус.). — Санкт-Петербург: Издательский Дом «Азбука-класика», 2008. — С. 416 (65). — ISBN ISBN 978-5-395-00185-6. 11. Юсуф Баласагуни «Кутадгу билиг» - «Благодатное знание» 12. Симаков, Г.Н.Общественные функции киргизских народных развлечений в конце XIX - начале XX века. Историко-этнографические очерки. Издательство: Л.: Наука. Переплет: мягкий; 230 страниц; 1984 г. 13.Ә.Х.Марғұлан. «Мир казаха» https://margulan.psu.kz/images/pdf/494_margulan_a.h._mir_kazaha_13.04.2012%2015-26-38.pdf 14. Жозеф Кессель https://mybook.ru/author/zhozef-kessel/vsadniki/ 15. Көк бөрі мен көкпардың қандай байланысы бар? https://adyrna.kz/post/9798 16. «Қазақ сөздігі» - Алматы: «Дәуір» баспасы, 2013. – 1488 бет. 17. https://sozdik.kz/kk/dictionary/translate/kk/ru 18. Историк Д.Керимов: Что означает кок-бору, знают все, что такое кокпар, не знают даже казахские ученые http://sport.akipress.org/news:1530834/ 19. Магия Наурыза. Издание первое. 2007 г. - Алматы, 2007. - 312 стр.+12стр. вклейка 20. Алпамыс батыр жыры http://bilim-all.kz/olen/4895 21. В.Д. Шадриков. 2.3. Готовность детей к обучению // Психология деятельности и способности человека. — М.: Логос, 1996. — С. 129. — 320 с. 22. Большая советксая энциклопедия, 1969—1978 23. Общая психология. Учебно-методическое пособие / Под общ. ред. М. В. Гамезо. — М.: Ось-89, 2008 — 352с. 24. Рүстем-дастан. Тұрмағамбет Ізтілеуов. Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасы.Алматы.1961. – 599 бет 25. Көкпар спорты қалай пайда болды? https://e-history.kz/kz/publications/view/4972 26. Кокпар - древняя игра, известная со времен зороастризма. https://www.ng.kz/gazeta/167/spartakiada/?009 27. «Көкпар - ұлттық ойын». Бекен Қайратұлы http://islam.kz/kk/articles/atamura/kokpar-ulttyq-oiyn-423/#gsc.tab=0 28. http://muras.turmush.kg/unews/un_post:2221 29. Көкпардың кері кетуіне тосқауыл қою қажет! https://abai.kz/post/79087 30. Көкпар ойынында көне салт көрінбей барады https://abai.kz/post/47732 31. КӨКПАРДЫҢ СПОРТҚА АЙНАЛУЫНА НЕ КЕДЕРГІ? http://akikat.kazgazeta.kz/?p=9085 32. Көкпар. ҚАЗАҚСТАН - ӨЗБЕКСТАН. Жастар арасындағы Азия чемпионаты https://www.youtube.com/watch?v=n0yV_-Ix_U0

КӨСЕМ – АНТИКӨСЕМ

ПӘЛСАПАЛЫҚ ТОЛҒАУ Көсем - егемендігі жойылып, өзі езіліп, азаттығының құндылығы құлдыраған халықтарды аман алып шығып, егемен ел қылатын басты фактор. Оны тарих әлдеқашан мойындап, талай рет дәйектеген. Көсем – езілген халықтың азат болу жолындағы басты баскері, жол бастаушысы, шамшырағы, рух берушісі. Кез келген халық осы фактор арқылы аман қалып, кейін ұлы халыққа айнала алады. КӨСЕМ. «Көсемді» біздің халық көбіне лидер деп ұғады. Бір жағынан оның дұрыстығы бар, бірақ толық емес, өйткені көсем бар болғаны рухани лидер, ол саяси ахуал орнағанда саяси лидерге айнала алады. Лидер демекші, осы сөзді қазаққа бұрмалап тастады: «көшбасшы» дейді. «Лидер» ұғымының басшыға ешбір қатысы жоқ. Ол бастық,басшы емес, кез келген құбылыс пен оқиғаға қатысты топтың басы, халық үшін тарихи шешуші мезеттің ұйытқысы. Көсемнің қолында құзыр мен ресурс болуы міндетті емес, керісінше оның бойында халықты соңынан ерте алатын пассионарлық, харизмалық қарым-қабылет пен күш-жігер болады. Көсемді алға жетелейтін бір ғана мақсат – халқына Азаттық әперу. Махатма Ганди, Мұстафа Кемал Ататүрік, Нельсон Ролилахла Мандела, Ли Куан Ю секілді тұлғалар көсем критерийін толық қанағаттандырады. Нәтижесінде бұларды тарих та, халық та мойындап мақтан тұтады. Бір халықтың көсемі жалпыадамзаттық құндылыққа айналады. Оларға тарих пен халық ерекше есім береді. Махатма, Ататүрік, Мадиба - өз халықтары мақтаныш етіп қойған лақап есімдер. Нағыз көсем өз халқының қадыры мен қасиетін ғана емес, оның күші-жігері мен әлсіз жағын жақсы біліп, сараптап, соны азаттық жолына шебер қолданады. Көсем мен халықтың арасында сенімнен өрілген көрінбейтін нық байланыс орнайды. Міне осы байланыс халық игілігіне жарайтын адамды көсемдік қасиетке ие қылады. Оны өле-өлгенше көсемдік дағдыдан айырмайды. Көсем өз өмірін халыққа қызмет етудің құндылығына айналдырады. Одан басқа қызық пен мүдде басты көрсеткіш болудан қалады. Көсемнің бейнесі халық алдында оның шынайы қызметі арқылы қалыптасады. Ақыры - көсемдіктің басты нәтижесі ретінде оның халқы азаттыққа барлық жағынан қол жеткізіп, егемен елге айналады. Көсемі бар халық азаттыққа өзін лайықтайды, өзгереді, құлдық ұру оған жат мінезге ауысады. Осылайша көсемдік азат болған халықтың тұрпаты ретінде нәтижеге айналады. Көсемсіз азаттық қол жетпейді деген принцип осылайша көрініс береді. Ақыры көсем бейнесі ұлттың әкелік тұлғасына ұласады, содан халық жетімсіремейді, болашаққа жігерлене түседі. Көсем өлгенде ұлттың қасиетті де киелі ұранына айналады.Көсем халықты азаттыққа жеткізу жолында өз өмірі мен мүддесін құрбан қылуға дайын болады, қажет болса құрбан болады. Соны халықтың асыл мұратына өтеу етеді. Қазақ халқының бергі тарихында Әлихан Бөкейхан мен Мұстапа Шоқай тағдыры осыған мысал. АНТИКӨСЕМ. Бұл – көсемге мүлдем қарсы ұғым. Антикөсем халықтың азаттығын мақсат етпейді, көсем болуды мұрат етеді. Сол жолда халықтың мүддесі мен мұраты жұмсалады, шығындалады, тәрк етіледі. Ақыры Азаттық тәрк етіледі. Оның орнын алып тұлғалы антикөсемнің бейнесі басады. Бұндай салдарға жету жолында халықтың рухани-материалдық ресурсы мен әлеуеті құрбан болады, күш-жігері тапталады. Антикөсемге ие болған халықтың азаттығы сағымдай бұлдырайды, оның орнына диктатуралық өмір үлгісін мойындайды, соны жарқын болашаққа жеткізер деп өзі жұбатады. Соған шүкір етеді, соны азаттық ретінде қабылдайды. Антикөсем халыққа істеген ісін бұлдайды, оны еселеп қайтару оның дағдысына айналады. Ол есені антикөсем рухани да, материалдық жағынан да жармасумен «қайтарады». Бірақ салдары – нөл болып бітеді.Түрікпенстанның «көсемі» болған Ниязов, бірнеше ғасыр бойы қалыптасқан түрікпендердің руханиятын өз атынан қайта жазып шықты. Тіпті, ай мен апта атауларына дейін «өшін» алды. Соңы немен біткені – мәлім. Сол секілді талай антикөсем ұлттың тарихы мен рухани-саяси бастауын өзінен бастауға құмар. Соны басты руханият етуге тырысады, ұлттың руханиятын талан-тараж етеді, алайда тарих та, тағдыр да антикөсемнің ырқына бағынған емес. Шамасы, антикөсемнің мұраты - ол емес, ұлтты даму жолынан адастыру, өз жолын таңдаудан шатастыру, сол мақсатқа жетуде ұлттың барлық ресурсы мен әлеуетін рәсуә етіп, халықты өз ырқына тізе бүктіру. Тоғышарлық – антикөсемнің ұлттық иммунитетті жоюға бағытталған істерінің бір нәтижесі. Болашаққа бейжай қарау, жалқаулық, тоғышарлық, тойшылдық, бейғамдық, кездейсоқ сәттілікке сену – антикөсемді көсем тұтқан халықтың дарытқан «қасиеттері» мен «қабылеттері». Антикөсем дәуірінде халық жетімсірейді, оны кез келгені басынады, ресурсы мен әлеуетін қор етеді, ұлт мазақ болады, намысын жоғалтады. Антикөсем халықтың ғұмыр бойғы қадыр-қасиетін өз қызметінің нәтижесі етіп көрсетеді. Өзіне өзі аңыз бен ақиқат қалыптастырып, мадақтаудың басты нысанына айналып, жаңа есім тағайындайды. Оған басты дұшпаны түбінде өз халқы болып көрінеді. Бұның түбі – антикөсемді пір тұтқан халықтың бұл дәуірді сұмдық түс ретінде қабылдар шақты жақындата түседі... Елсерік

Қымызмұрындық – далалық сауынашар

Серік Ерғали Совет дәуірінде көшпелі қоғамның салтымен ешкімнің ісі болмады, оған қызыл империяның қазақ халқына деген ерекше рухани өшпенділігі де әсер етті. Қазақы ауылшаруашылық форматын өзіне лайықтап, жаңа түр мен мазмұн бере отырып, советтік империя қазақ халқының санасын өзіне лайықтады, оған өзінің тарихи рухани құндылығын жек көруді, жатырқауды сіңірді. Этноқұндылықты ескінің қалдығы, архаикалық әрі жаңа дәуірге кедергі келтіретін, қажеттілігі өмірден ығысқан құндылық ретінде мойындатты. Және де ескіні жаңғыртып, жаңа дәуірге лайықтауға қазақ халқына еркіндік пен билік бермеді, ондай бастама қудаланды.

Десек те, соңғы жылдары аталмыш рухани сала біртіндеп дамып, бірте-бірте өз мазмұнын дәуірге лайықтап бет түзегендей сыйық байқалады. Соның бірі – қымызмұрындық фестивалінің барлық өңірде қолға алына бастауы. Осыған орай атты мәдениеттің басты нышаны боларлық бұл салтанатты ішінара болса да, зерделеп, жүйелеп, мазмұнын жаңғыртып, сыры мен қырын ашу қажеттігі туындады. Бұл дәстүр мемлекеттік деңгейде болмаса да, жергілікті биліктің қолдауымен алға басуда. Алайда, кез келген елдік ауқымдағы шара өзінің тарихи тамыры мен болмысын барынша сақтап, заман талабына сәйкессе ғана өміршең болатыны анық. Қымызмұрындық көктемгі аяқталар тұстағы қазақтың Ұлы іс күні саналған – Наурыздан кейінгі маңызды далалық шара болған. Осыған орай біздің мақсатымыз - қымызмұрындық салтының болмысы мен мазмұнын барынша ашу, анықтау, ресми мерекелеуге сәйкестендіру және оны ұлттық құндылық есебінде әлемге паш ету жолында бұл этнографиялық шараның өз орнын анықтау, ресми сипат бергізу мен бүкіладамзаттық игілік талабына жуықтату. «Қымызмұрындық» сөзіне қатысты ұғым бен таным Аталмыш шараның түрлі өңірге қатысты атаулары да алуан екендігі байқалып отыр. Алайда, бұл алуан атаулар оның мазмұны мен сипатын ашпаса бір біріне керағар емес. Бұл тақырыпқа қалам тартқан белгілі этнограф Тоқтыбай Ахмет Уалханұлы «Қазақ жерінде қымызмұрындық әр түрлі аталады. Жетісу, Батыс Қазақстанда қымызмұрындық, Сарыарқада биемұрындық, Шыңжаңда биебау, Моңғолияда бие байлар т.с.с., бірақ бәрінің мағынасы бір» деп жазады. Біздің пайымымызша бұл атаулар этношараның түрлі қырын танытып тұр: қымызмұрындық атауы қымызға қатысты белгілі бір ғұрыптың сырын аңғартады, «биемұрындық» атауы биелердің «мұрнынан тізіліп» байланатынын, «биебау» сөзі де сауын биелердің желіге тізілетінін, «бие байлар» тіркесі де әдетте еркін жүретін жылқының байлауға түсіп, сауын маусымына тартылатынын білдіреді. Оның үстіне бұлар шараның түрлі сипатын аңдатады. Аталмыш атаулардың ішінде барынша кеңінен таралғаны әрі этнографиялық жағынан мейлінше терең сипат байқататыны – «қымызмұрындық» атауы. Бұл атау ежелгі дәуірлерге тән халықтарда болатын кез келген этношара сенім тұрғысынан белгілі бір жоралғымен, рәсіммен сүйемелденетін ғұрыпқа негізделгенін меңзейді. Ұлттық мерекелерде болатын этнографиялық қисынды ғұрыптың мазмұны қымызмұрындыққа да тән. Бұл жарыстың мәні – жаңа қымыз маусымының сәтті болуы, маусымашар ретінде «бәс қымыз» жарысымен қымыз ішкізіп жарыстыру жай ғана ермек емес. Оның астарында қымыздың жеткілікті, тіпті ағыл-тегіл мол болуын тілейтін тылсым ғұрып жатыр. Осындай рәсімдік жарысқа қатысушылардың қымызға аузы да, мұрты да, мұрны да қанған. Бұдан басқа құлынның тұмсығына қымыз бүрку арқылы маусымашар ғұрыптар болғандығы өз алдына. Осыдан келіп, жақсы ырыммен «қымызмұрындық» аталған деген пайымымыз бар. Әйтпесе, жай ғана «биебайлар» болмаса «биебау» секілді қысқа да нұсқа атауы орныққан болар еді. Қымызмұрындық атауы шараның этно-теологиялық мазмұнын ашып тұр: қымызға тою, қымыздың молдығын, жайлаудың жайлы болуын паш ету – осы шараның басты құны, мазмұны. Шараның тарихи сипаты

Қымызмұрындық мерекесіне қатысты тарихи сурет белгілі жазушы Ғалым Ахмедовтің «Жем бойында» романында [29,5-бет] «Қымыз мұрындық» деген атаумен барынша айқын бейнеленген: «Ауыл ерте көктемде шөбі малдың ауызына мол ілініп қалған Мәні бойына көшіп қонып, бие байлаған. Сәске кезі. Күн енді-енді қызып келе жатыр. Бүгін осы елдің белгілі байы Ерназар қымыз мұрындық бермекші.Байдың ас үйінде екі жігіт ту биенің терісінен тігілген сабаны ертеден бері дамылсыз гүрсілдете пісіп, қара терге түскен. Саба кісі бойы, бас жағын оюлап, сырлап істеген қайың піспек одан да биік... Әйтеуір сабаға да, піспекке де тыным жоқ, бабымен ашыған қымыз шапшып көбік атады....» Бұған қоса этнограф Ахмет Тоқтыбай «Жарасымды жанұя» журналында жарияланған «Қымызмұрындық» жазбасындағы мазмұны жоғарыда атап өткен сипатты аша түседі, яғни бұл ғұрып алуан рәсімге толы: «Қымызға арналған бата Қамбар атадан басталады. Әр үйде дайындалған қымыздың және тойдың қымызының басын әйелдер ішеді. Мерекенің қымызын сол ауылға, елге, руға қадірлі әйел адам – бәйбіше, әже ішіп бастайды. Қымызмұрындықта әйелдердің арасында «қатын күрес» өткізілген. Әйелдер кимешектерінің төменгі жағын беліне байлап, өзара күрескен, бірақ та қыздарды күреске шақырмаған. Сонымен бірге басқа тойларды көп көрсетіле бермейтін мешкейлер жарысы болған. Әр ел палуан, мерген, қамшыгерімен, т.б. сайысшыларымен қатар мешкейлерін де жарысқа әкелген. Халық арасында бір қойдың, бір құнан қойдың етін бірден жеген мешкейлер жайында аңыз-әфсаналар көп. Қаппен жүгіру (адамдар қапқа түсіп, белдерін байлап, секіріп жарысады), айраннан ақша шығару (айран толған местің ішіндегі шүберекке түйілген теңгелерді тісімен тістеп шығарады, бет-аузы түгел аппақ болады), т.б. мұндай ойындардың бәрін көрермендерді күлкіге батыру үшін істеген дала театрының элементтері деуге болады.

Қымызмұрындықта ақсақалдар, рубасылар үй-үйге кіріп, қымыз ішумен қатар сабаларға баға берген. Қазақ бәсекешіл халық қой, сабаларды, шараларды, ожауларды, тостағандарды бір-бірінен асырып, әдемілеп жасаған. Атақты адамдардың, бидің, батырдың сабасынан, шарасынан қымыз ішу құрмет болған» - деп айшықтай жазады. Бұл келтірілген шараның тарихи сипаттары далаға тән шаруашылықтың мәні мен сәнін көрсетеді. Оның космогониялық мазмұнын байқатады. Кез келген этношара ғаламдық ауқымдағы сенім мен рәсімге айналғанда оның мәні барынша орнығып, идеологиясы қалыптасады. Шамасы басында жоралғы ретінде бастау алған ғұрып келе-келе мерекеге ұласқан. Сол себепті бұны мереке дегеннен гөрі ғұрып атаған мейлінше дұрыс. Мерекелеу ғұрыпқа қосымша мән мен сән беру ғана. Қымызмұрындықтың өткізу кезі Біз кездестірген мәліметтің баршасында қымызмұрындық шарасының өту мерзімі көктемнің соңын ала, бие біткен құлындай біте, жаз жайлауға шыға жасалатыны айқын. Бұл уақыт кәзіргіше шамамен мамыр айына келеді. Бұны дәйектейтін бірқатар жарияланым келтіре кетейік. Ғалым Ахмедовтің «Жем бойында» романында: «Ауыл ерте көктемде шөбі малдың ауызына мол ілініп қалған Мәні бойына көшіп қонып, бие байлаған...» Этнограф А.Тоқтыбай: «Қымызмұрындық дегеніміз – ел жайлауға шыққанда жазғытұрым аталып өтетін – қымыз тойы». БАҚтардағы жарияланым: «Көшпенді қазақ халқының жаз жайлауға жеткенде тойлайтын ұлық мерекесі бар. Ол «Қымызмұрындық» деп аталады. Осы күні ел-жұрттың ақ батасымен желіге құлын байланып, бие сауылады...». Бұл дәйектер қымызмұрындық этношарасының жазғы сауынашар шара екеніне көз жеткізеді. Және де бұл тек қана жылқы сауынына қатысты емес, төрт түлікке қатысты. Бұны ғалым А.Тоқтыбай келтіріп отырған жылқыға қатысты ерекше ұлттық ілтипаттан байқаймыз: «Қамбар атаға бұлайша табыну – көшпенділер өміріндегі жылқының басқа түліктерге қарағанда орасан үлкен маңызында болса керек. Тіпті қарапайым өмірде де қазақ қоғамында сиыршы, қойшы, түйеші дегендер ең төменгі сатыда тұрады, ал жылқышы үй иесі баймен бірге төрде отырады, қоғамдық өмірдің барлық салаларына қатынасады».

Қымызмұрындық сауын маусымының жолашары болса, күзде қазан айының басында биелерді ағытып, құлындарды желіден босатарда «сіргежияр» аталатын маусымжабар ғұрпы болған. Демек бұл басы мен аяғы жинақы іргелі этноғұрып. Мерекенің мазмұны Қымызмұрындық біршама жарияланымдарда үстірт түрде жай ғана «бие байлап, алғашқы қымыз ішу рәсімі» делініп жүр. Бұл тар мағына аталмыш дәстүрлі шараның зерттелмей, зерделенбей тұрып айналымға түскен сипаты екенін атап өту керек. Қымызмұрындық шарасы арнайы дайындықты талап еткен. Ол әуелі «биебау» аталатын желіні тарту жұмысы. Шараның кейбір өңірде осылай аталуы да осыған қатысты. Себебі, тек қана сауын биелер ғана байланады және ол дала халқы үшін ерекше маусым мен көрініс екенін байқатады. Бұған ауылдың қарулы жігіттері кірісіп, сауылатын биелер санына қарай желі тартқан. Қыз-келіншектер жағы бие сауатын көнектер мен күбілерді, сабаларды әзірлейді, оларды майлайды, сайлайды. Құлынды биелер желіге айдап келтіріледі, жылқышылар құлындарды ұстап желіге байлайды. Осы кезде қыз-келіншек желі басына сүт тағамдарын: қымыз,шұбат, айран, құрт, ірімшік тағы басқа тағамдар әкеледі. Бұл рәсімді «ақтамақ» атаған. «Ақтамақ» рәсімінің өзі далалық сүт өндірісінің маусымашарын байқатады. Және бұған тек қана жылқыға қатысты емес, төрт түлікке қатысты сауын маусымының таныстырымы деп қараған абзал. Дайындық осымен бітеді.Желі басына ауыл адамдары жиналады. Бата беріледі, дәм тату ырымы жасалады. Алғашқы қымызды еркектер емес, ауылдағы жолы үлкен әжелер мен аналар бастап ауыз тиеді. Бәлкім, аналық негіз қоректің көзі ретінде мойындалып, дәріптелетін басты жоралғы осы болар. Желіге үйірдің айғыры келтіріліп, оның маңдайына, жалы мен сауырына сары май жағады. Биенің бауына да май жағып ырым етеді. Құлынның тұмсығы мен батырдың байрағына қымыз бүркеді. Бұл рәсімді жинап-теріп «биебайлар» атайды.

Осыдан кейін мерекеге дайындық басталады. Биебайлардан соң қымыз ашыту басталады. Ашытқысы барлар күнделікті саумалды бір-біріне қоса отырып, қымызмұрындыққа дайындайды. Ашытқы «ұйытқы» немесе «қор» аталады. Ашытқысы жоқтар қымызы ашыған үйлерге келіп, ақ мата байлап, «Ниетім мен көңілім ақ» деп сабадан керегінше құйып алады. Келесі кезекте жұрт жаппай мал сойып, мерекеге кіріседі. Байлар жылқы, орташалар қой, одан төмендегілер тоқты, бағлан, ал шамасы келмегендер қымыздың өзіне ғана шақыра беретін болған. Атақты адамдардың, бидің, батырдың сабасынан, шарасынан қымыз ішу құрметі өз алдына болған. Спорттық ойынның бірі – асауды үйрету. Бұл күні жүген, ноқта тимеген құла құнанға шалма салынып, алғаш рет тақымдалады. Мереке соңы ұлттық ойындарға ұласады. Тақымы мықты білекті де, жүректі жігіттер аударыспақта сынға түсіп, көкпар тартты. Қымызмұрындықта ақсақалдар, рубасылар үй-үйге кіріп, қымыз ішумен қатар сабаларға баға берген. Қазақекең сабалар мен шараларды, ожау-тостағанды бір-бірінен асырып, жарыса әдемілеп жасаған. Жалпы қымызмұрындық мерекесі – жазғы далалық шаруашылықтың маусымашары. Осыған байланысты байлар өзара бәсекелесіп, ағыл-тегіл қымызбен жұртты тойғызатын болған.

Қымызмұрындықтың келтірілген мазмұнын зерделей келе оның мынадай кезеңдерден тұратынын аңғарамыз: 1.Биебау – шараның басы. Құтты саналатын сауын алаңын дайындау, желі тарту. Бұған ырымбастар бата беру мен «ақтамақ» рәсімі, дәм тату кіреді. 2. Биебайлар – бие мен құлынды желіге байлап, оларға тән рәсімдер жасалады, бата беріледі. Айғыр майлау секілді маңызды ырым орын алады. Алғашқы бие сауу ырымы жасалады. Бұған сауынға қатысты барлық жарақтарды әзірлеу де кіреді. Саба мен көнек әзірлеу, қымыз ашыту секілді маңызды дайындық басталады. 3. Мерекелік сипаты басталады. Құрбандық шалынады, мал сойылады, қазан асылады. Саба-саба қымыз тартылады. Ойын-той қызады. Асау үйрету, аударыспақ, көкпар, бәйге секілді ойындар мен думандар.

Қымызмұрындық кәзіргі кезде несімен құнды? Бұл - далалық шаруашылық пен өмірдің ерекше сипаты. Жерімізде жылқы шаруашылығына қатысты 6000 жылдық Ботай мәдениеті бола тұра, оны паш етпеу бізге сын. Сол себепті бұл мерекені кәзіргідей өңірлік ойын-той ретінде емес, ұлттық болмыстың көрінісі есебінде елдік ауқымда атап өту керек. Айталық қымыз мерекесінің ашылуын Ботай қонысынан бастаған жөн. Ол жерде басты еларалық жиын ашылып, бата беріліп, қымызмұрындық фестивалінің ашылу салтанаты елге жария етілу керек. Келесі кезекте астана маңындағы Құлагер ескерткішінен басталған атшабыс эстафетасы бүкіл елдің төрт тарабын бетке алып жайылғаны мақұл. Эстафета қай өңірге барса сол жер мерекені өз беттерімен бастап кету тиіс. Бұл қозғалысты, өмірді паш ететін көрініс. Жылқы Күннің, жарықтың нышаны болғаны мәлім. Ал Жарық - өмірдің көзі. Бұл далалық тұжырымда үлкен мән жатыр. Бұған туристік саланы тартса - құба құп. Келушілер мен инвестиция өзін өзі қамтамасыз етеді. Қысқасы, қымызмұрындық өзімізді өзіміз әспеттеу мен паш етудің бабадан қалған дайын үлгісі. Және бізден басқа оған ешкім де мұра емес. Қолға алайық!

"ҚАЛАУЛЫМ" - ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНЫҢ "ҚАЛАУЛЫ" ӨНІМІ

"ҚАЛАУЛЫМ" - ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНЫҢ "ҚАЛАУЛЫ" ӨНІМІ Шынын айтсам, өзім журналист болғандықтан емес, өнбейтін іске барғым келмейді. Соның бірі - "Қалаулымды" жаптыру мәселесі. Неге өнбейді? Өйткені, "қалаулым" бітсе, басқа әлеулім шығады. Осыны біле тұра, желдиірменмен алысқым жоқ. Десем де, өкіл анам Сәуле Мешітбайқызы (Saule Meshitbayqyzy) өтінгесін, осыған амалсыз қалам тартып отырмын. 1. Өз басым ток-шоумен тікелей Евразия арнасында жолықтым, бір ток-шоуды басқардым. Сол кезде байқағаным, бұл жанр - таза капиталистік ойнақы, әлеуметтік мәселені ойынға айналдыра отырып, қоғамның талқысына салған болып, төменгі топтарға талғажау етілетін тақырыптарға арналған, ал телеарналар үшін басты қоректің көзі екен. Алайда, біз өзімізше бұл дәстүрді бұзыңқырап көрпені өзімізге қарай тарттық. Талқыланған 300 тақырыптың ішіне ұлттық құндылықты дәріптеуді тықпаладық. Omar Jaleluly секілді айтармандарды халыққа кеңінен таныстырып, танымал етуді астыртын мақсат еттік. Оның жемісі де бар. Бірақ... 2. Бірақ бұл таланымыз тар болып шықты. Біз ұлттық мәселеге ат басын тіреген сайын рейтингіміз "құлдырайтынын" байқадық. Оған өтірік рейтинг беретін тараптың да, көрерменнің де үлесі бар. Мәселесі шешілмейтін тақырыпты халыққа көрсете бергеннен оның жиірекенішінен өзге ештеңе үстей алмасымызды сол кезде аңдағам. Оның үстіне мәскеулік продюссура біздің пиғылымызды микроскоппен қарап отыратын. Тіпті, асыл әншіміз Батырхан Шөкеновтің қайтқанына орай шұғыл түсіруге Мәскеуден алдырған Арман Дәулетияровты да түсірім алаңына жібермей, ақыры ұлтшыл азаматымыздың аддында қарабет болған да кезіміз болған. Бұның бәрін не үшін айтып отырмын: қазақ телеарнасы - күң! Ерікті емес! Әсіресе жеке телеарналардың күні сол. Оларды қаржы табудың шұлғауына айналдырғанына қазақ қоғамының жетіп отырған көзі жоқ. Ақыры бізді командамызбен қуып таратты. Орнын күлді-бадам нұсқа келіп, көп ұзамай ол жабылды. Міне ақыры айы оңынан туған "Қалаулым" сол кезде пайда болды! 3. Евразия телеарнасы сол кезде елдегі жарнамадан пайда табатын ең табысшыл арна болатын. Бірақ табыстың дені құрылтайшылар мен ресейлік басшылардың құзырында. Әйтпесе олар бұнда келіп жындары бар ма? Міне сол себептен Қалаулым іздегенге сұраған болатын: ол ұлттық құндылықты дәріптейтін, іздейтін емес, керісінше соның қалқасында пайда табуға лайық өнім. Оның үстіне кешіріңіз, көрерменнің 70-80 пайызы тобырлық талғамның деңгейінде қалған, оны сол күйге соңғы ондаған жылдар бойы "тәрбиеледік", икемдедік. Тіпті шал-шауқанға дейін соған тесілетіні рас. Себебі, адам психологиясы сондай шынайы, айқай-сүреңі бар, жалықтырмайтын, оқиғасы ушығыңқы жайттарға құмар. Бұл адам-пенденің көпшілігіне тән. Ток-шоу осы психологияға арналып, рейтинг көрсетімдерін балалататын тапсырыспен жасалады! 4. Қалаулымның ұлттық талғам мен тәлімге қайшы екенін аңдап, оны түзейтін заңды немесе әкімшілік ресурс жоқ. Әлгінде айттым, бізді неге қуғанын, оған сол кездегі тікелей мүдделі болған президент аппаратындағы идеологтар еді. Оның бірқатары кәзір шпион болып түрмеде отыр. Ал енді қолда бар ұлттық арналар "Қалаулымдарға" бәсеке болатындай өнім жасаса, оған ешкім қой демес.Бірақ ол бюджеттен бөлінетін тиын-тебенге өкпесі өшіп жолда қалатын талай шала-жансар көрсетімдердің бірі болары сөзсіз. Солай болып та жатыр. Ал байыпты, байсалды дүниелер "Қалаулым"секілді оспадар өніммен бәсекелесе алмайды. Оны жұрт олай құмартып қарамайды. Зорлап қораға, бүгінде ешкімді қамай алмайсың! Бірақ ұлттық иммунитет пен рухани антибиотик керек, әрі оны істеуге болады. Ол үшін барынша ұлтшыл әрі маман, әрі кәсіпқой телеарнашылар жеткіліксіз. Дәл сондай билік керек!

Сонда заңның бір ғана бабымен шешуге болады. Алайда, тыйым салумен ұлттық құндылықты құтқара алмаймыз. Ол - қарабайыр шараның бірі ғана. Оны ұсынушылар да мәселені қарабайыр түрде ұғатындар. Тағы да айтамыз, бүгінгі жаһанданған жағдайда, тыйым салу дегенің короновирустың жұқпалы жағдайы іспетті. "Қалаулымды" жауып, әлеуліммен табысамыз. 5. "Қалаулым" бүгінде балалап жатыр екен. Бұрын тек Евразия арнасында болса, бүгінде ол "Қалауым сен" деген сауатсыз атаумен (дұрысы:Қалауым - сен) аталатын НТКда да бар екен. Демек, қоғамның "қалаушыларға" сұранысы жойқын деген сөз. Оны жапқанмен, ертең жұмыссыз қалған сол журналистер мен продюссерлер оны интернеттен ашып алады. Демек, мәселеге қарабайыр қарап шешуді доғару керек. Қоғамдағы бұндай мәселе мен ұлттық құндылықты жоқтайтын мемлекеттік жүйе орнамайынша, таққа халықтық билік келмейінше ештеңе өнбейді! Тіпті, жарлықпен (бұл заңға қайшы) Тоқаев "Қалаулым" атаулыны жауып, 1 айға жететін ұпай алса да ештеңе өнбейді! Мәселе елде ұлттық құндылықты жоқтап, оны орнына қоятын жүйенің жоқтығында. Қоғамға рухани коронавирусты қаптатып жатқан "Қалаулым"секілді телеөнімдер емес, олар - бар болғаны сол індеттің көрінісі, нәтижесі ғана, салдары! Ал себеппен кім күреседі?

Қалай күреседі? Мәселе сонда!!! "ҚАЛАУЛЫМ" - ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНЫҢ "ҚАЛАҒАН" ӨНІМІ. ОЛАЙ БОЛМАСА РЕЙТИНГ ЖОҒАРЫ БОЛМАС ЕДІ. Бұл - қазақ қоғамының соңғы 30 жылдағы қалыптасқан талғамының көрінісі! Сол талғам көзделді, соған қол жетті. Билік үшін де халыққа арналған сондай "емізік" пен "сағыз" керек. Халықты алдандыратын емізік-өнім керек! Ауыр болса да, жеңіл болса да шындық - осы!